Ο ρόλος του πατέρα είναι ένα από τα κυρίαρχα ερωτήματα της εποχής μας. Ποιο θα είναι το περιεχόμενο της πατρότητας τον 21ο αιώνα; Η κρίση στην πατρότητα εξελίσσεται παράλληλα με την κρίση στην ανδρική ταυτότητα. Οι άνδρες είναι συχνά χαομένοι ανάμεσα στα ερείπια της πατριαρχίας, την αδυναμία να διαχειριστούν την κληρονομιά του δικού τους πατέρα και στην ισοπέδωση των διαφορών στη γονεϊκή λειτουργία.
Το να είναι κανείς πατέρας δεν εξασφαλίζεται με την αναπαραγωγή· είναι, πρωτίστως, μια θέση που πρέπει να κατακτηθεί ψυχικά. Μια θέση με συμβολική βαρύτητα, η οποία σήμερα μοιάζει συχνά να παραμένει κενή ή συγκεχυμένη.
Αν ο 20ός αιώνας ανέδειξε τις ελλείψεις της πατριαρχικής εξουσίας και προώθησε αναγκαίες ρήξεις με αυταρχικά πρότυπα, ο 21ος αιώνας φέρει το ερώτημα: τι απομένει από τον πατέρα, όταν πάψει να είναι αυθεντία; Όταν δεν ενσαρκώνει πια τον κανόνα ή το όριο, ποιος είναι ο ρόλος του; Και ποια η επίδρασή του στο ψυχικό γίγνεσθαι του παιδιού, αλλά και στον ευρύτερο πολιτισμό;
Μέσα στις τελευταίες δεκαετίες, η εικόνα του πατέρα-αρχηγού έχει παραχωρήσει τη θέση της σε μια πιο «ευαίσθητη» πατρική φιγούρα που στοχεύει στην σχέση: ο πατέρας είναι πιο διαθέσιμος, πιο συναισθηματικός, πιο ευαίσθητος. Κι όμως, όσο κι αν αυτή η μετακίνηση φαίνεται απελευθερωτική, συχνά συνοδεύεται από μια κρίση νοήματος: πού αρχίζει και πού τελειώνει η πατρική λειτουργία;
Οι πατέρες του 21ου αιώνα χρειάζεται να ενσωματώνουν συναισθηματική διαθεσιμότητα, καθημερινή συμμετοχή και υποστηρικτική παρουσία, αφήνοντας πίσω το παραδοσιακό πρότυπο του «παρέχοντος-απόντα». Ο πατέρας ως μορφή του Νόμου πρέπει να ανανεωθεί: όχι ως αυταρχική φιγούρα αλλά ως φορέας ορίων με αγάπη, που βοηθά το παιδί να βρει τη θέση του στον κόσμο – όχι επιβάλλοντας, αλλά προσανατολίζοντας.
Η ικανότητα του πατέρα να συνδέεται ψυχικά με το παιδί σχετίζεται με την ευαισθησία του. Οι συναισθηματικά παρόντες πατέρες δημιουργούν ασφαλή δεσμό με το παιδί και προσφέρουν ένα αίσθημα ασφάλειας και σταθερότητας συγκρίσιμο, όχι ίδιο, με αυτό της μητρικής φροντίδας.
Η ουσιαστική σύνδεση με τον πατέρα είναι αναγκαία για την ψυχοκοινωνική ανάπτυξη των παιδιών και τη συμμετοχή τους στον πολιτισμό με μια ξεχωριστή ατομική ταυτότητα. Για αυτό, ο πατέρας οφείλει να επιστρέψει πραγματικά ώριμος, σύγχρονος και αποτελεσματικός στην αποστολή του. Χρειαζόμαστε από τον πατέρα να υπηρετήσει τον ρόλο του με ευθύνη, αυταπάρνηση, αισιοδοξία και επίγνωση, αποδεχόμενος το πρόσκαιρο κόστος.
Σε προηγούμενο άρθρο ανέλυσα τα δύο άκρα στην ιστορία της πατρότητας: τον πατέρα «φύρερ» και τον πατέρα «ευνούχο» όπως πολύ χαρακτηριστικά τα καταγράφει ο διακεκριμένος ψυχαναλυτής M. Recalcati. Παρουσίασα, καταληκτικά, ποιες είναι οι παγίδες για τους σύγχρονους άνδρες κατά την γνώμη μου και ποιος ο δρόμος προς της λύση.
Σε αυτό το άρθρο αναλύω το πραγματικό αίτημα για τον πατέρα σήμερα που οδηγεί και στη λύση από το αδιέξοδο των δύο άκρων: τη σύνθεση της Αγάπης με τον Νόμο. Πιο συγκεκριμένα, θα παρουσιάσω μια σειρά από στάσεις και συμπεριφορές που αφορούν την πατρική λειτουργία με λόγια απλά αλλά χωρίς νοηματικές εκπτώσεις.
Στο σύγχρονο πλαίσιο, ίσως το στοίχημα της πατρότητας να είναι μια μορφή σχέσης που δεν εξαντλείται ούτε στην αγκαλιά, ούτε στην εντολή, αλλά συνδυάζει την εγγύτητα με τη σταθερότητα. Ο πατέρας ως σημείο μετάβασης· όχι τέλος, αλλά αρχή. Όχι περιορισμός, αλλά ορίζοντας.
Σε μια εποχή ρευστών ταυτοτήτων και μεταβαλλόμενων ρόλων, το να επανανοηματοδοτήσουμε την πατρική λειτουργία ίσως είναι όχι απλώς ψυχολογική ανάγκη, αλλά πολιτισμική πρόκληση. Όχι για να επιστρέψουμε στο παρελθόν, αλλά για να διαμορφώσουμε μια σχέση με τον πατέρα που να μην εξαρτάται από την εξουσία ή τη βιολογία, αλλά από τη θέση που μπορεί να καταλάβει μέσα στην ανθρώπινη επιθυμία.
Παραδοχές και περιορισμοί
Κάθε φορά που καταγράφω μια σειρά από στάσεις και συμπεριφορές ελλοχεύει ο κίνδυνος να φανώ ότι δασκαλίζω. Δεν υπάρχει και ίχνος χιούμορ σε αυτό το άρθρο γεγονός που δεν σε αφήνει να πάρεις μια ανάσα αλλά δεν μου “βγήκε”. Η πατρότητα είναι στο μυαλό μου ως μία σημαντική αποστολή η οποία δεν έχει λάβει την προσοχή που της αξίζει στον δημόσιο διάλογο.
Η ουδετερότητα στο ύφος διασφαλίζει την αναγκαία απόσταση που θα επιτρέψει στον αναγνώστη να διαβάσει και να αναστοχαστεί ελεύθερα, να αξιοποιήσει και να αδιαφορήσει σύμφωνα με την κριτική του σκέψη. Ελλοχεύει και ο κίνδυνος της γενίκευσης. Η γενίκευση είναι αναπόφευκτη όταν αναφέρεσαι σε ένα φαινόμενο που έχει τόσες εκδοχές όσες και οι άνθρωποι που το βιώνουν.
Εστιάζοντας στον ρόλο του πατέρα, δεν πρέπει να μειώνουμε τον ρόλο της μητέρας. Η μητρική φροντίδα εμπεριέχει ως έναν βαθμό, όσα συμβολικά θα φέρει και ο πατέρας στην ανάπτυξη των παιδιών. Ομοίως, η πατρική φροντίδα εμπεριέχει ως έναν βαθμό, όσα συμβολικά φέρει και η μητέρα. Και οι δύο γονείς είναι αιώνια και αδιαπραγμάτευτα παρόντες, παιδαγωγούν μέσα από την αγάπη και τους κανόνες μαζί. Κάθε ένας γονιός ωστόσο, αναπτύσσει περισσότερο και λιγότερο κάποια στοιχεία, λειτουργώντας συμπληρωματικά. Επιλέγω να φωτίσω μέσα από αυτό το άρθρο, την λειτουργία του πατέρα.
Εστιάζοντας στον ρόλο του πατέρα δεν πρέπει αν μειώνουμε το ρόλο που έχουν η κοινότητα και το εκπαιδευτικό σύστημα στην διαπαιδαγώγηση των παιδιών. Και φυσικά, όταν ο πατέρας απουσιάζει, κάθε άνθρωπος έχει τη δυνατότητα να αναζητήσει την πατρική λειτουργία μέσα του, στο βάθος του ψυχισμού του ή και σε πρόσωπα που θα λειτουργήσουν πατρικά στη ζωή του.
Πιθανώς από πολλούς γονιούς που βρίσκονται σε σύγχυση, πονούν από τα δικά τους τραύματα, να υπάρχει η ανάγκη για πρακτικές οδηγίες και συμβουλές. Ωστόσο σκοπός μου σε αυτό το άρθρο είναι καταγράψω τις κατευθύνσεις και να ενθαρρύνω την προσπάθεια για σύνδεση με έναν σκοπό, ένα νόημα που υπερβαίνει τις ανθρώπινες αδυναμίες μας χωρίς ωστόσο να τις σκεπάζουμε. Η εξατομίκευση αυτών των νοημάτων μπορεί να πραγματοποιηθεί στο περιβάλλον της συμβουλευτικής ή της ψυχοθεραπείας.
Τι σημαίνει να είσαι πατέρας;
Ποιο είναι το εσωτερικό βίωμα της πατρότητας και πόσο εύκολο είναι για κάποιον να υπηρετήσει τον ρόλο αυτό; Στην πραγματικότητα, πρόκειται για μια σημαντική πρόκληση στη ζωή που ανασύρει, αναπόφευκτα, επιθυμίες, όνειρα, αδυναμίες, φόβους και τραύματα.
Προϊδεάζοντας για όσα ακολουθούν, η πατρική λειτουργία όπως και η γονεϊκή συνολικά, είναι προσανατολισμένη στο “εμείς”.
Πατέρας γίνεσαι δηλαδή όταν συνειδητοποιείς ότι το κυνήγι της προσωπικής απόλαυσης ή εμμονή στη ματαιοδοξία, δεν χωρούν στην οικογενειακή συνύπαρξη. Πατέρας σημαίνει να απαρνηθείς την ανάγκη σου αν είσαι αρεστός σε κάθε στιγμή και να λαμβάνεις τη δύσκολη μα αναγκαία απόφαση να θέσεις κανόνες συνειδητοποιώντας όμως ότι θέτω κανόνες στα παιδιά σημαίνει με τη σειρά του, συμφωνώ και εναρμονίζουμε με τον άλλο γονιό για μια κοινή γραμμή. Πατέρας σημαίνει να είσαι αδιαπραγμάτευτα παρών.
Η γονεϊκότητα δεν είναι μια στιγμή που φεύγει αλλά μεγάλη αλλαγή στη ζωή. Και ο πατέρας βιώνει μια μεγάλη αλλαγή, η άποψη ότι για τον πατέρα δεν αλλάζει κάτι είναι ένας μύθος. Η πιο χαρακτηριστική αλλαγή που άμεσα συνειδητοποιεί ένας πατέρας πέρα από τη συναισθηματική φόρτιση, είναι ότι το σπίτι είναι πλέον ένα πεδίο προσφοράς, φροντίδας και όχι ένας χώρος απλώς ένα χαλάρωσης και προσωπικών συνηθειών.
Όπως και αν έχει, η γονεϊκότητα δεν μπορεί να περιοριστεί στο κυνήγι της ευτυχίας με τόνο εγωκεντρικό αλλά να βιωθεί ως άνοιγμα στην ευθύνη της φροντίδας, της υπέρβασης του Εγώ και του νοήματος που παράγει απέναντι στο μυστήριο της ζωής και του θανάτου.
Δεν υπάρχει τέλειος πατέρας
Αναφέρομαι στον πατέρα ως σύμβολο, νόημα και λειτουργία, κι όχι στο πρόσωπο του κάθε πατέρα ξεχωριστά. Είναι ένα γεγονός ο ρόλος του πατέρα και ένα άλλο γεγονός το πρόσωπο που καλείται κάθε φορά να τον υπηρετήσει. Η πατρότητα δεν είναι ζήτημα βιολογικής καταγωγής αλλά ψυχικής σύνδεσης. Οφείλουμε να προσπαθήσουμε συνειδητά και να εκπαιδεύσουμε τον εαυτό μας ώστε να υπηρετήσουμε το σύμβολο αυτό με αυταπάρνηση, επίγνωση και αισιοδοξία.
Δεν υπάρχει τέλειος πατέρας, ο καθένας μας, μέσα από την ανθρώπινη φύση του, τις δυνάμεις και τις ατέλειές του, προσπαθεί να επιτελέσει αυτή τη λειτουργία με όση δύναμη, ωριμότητα και ανθρωπιά μπορεί. Γνωρίζουμε ότι υπηρετούμε ένα σύμβολο που μας υπερβαίνει, για αυτό δεν μπορούμε ποτέ να είμαστε τέλειοι διότι όπως όλοι, έχουμε σκιώδεις πλευρές που συγκρατεί η επίγνωση και η θέλησή μας. Κι υπό αυτή την έννοια η πατρότητα όπως άλλωστε και η αρρενωπότητα, είναι μια διαρκής και καθημερινή άσκηση.
Ο πατέρας εκφράζει την αγάπη του στη μητέρα
Στον πυρήνα της οικογενειακής λειτουργίας βρίσκεται η επιθυμία ανάμεσα στο ζευγάρι. Ο άρρηκτος δεσμός συντροφικότητας, έρωτα και αγάπης, διαμορφώνει σχεδόν αυτόματα, τις αναγκαίες δομές και όρια στην οικογένεια. Δηλαδή, διακρίνει δύο υποσυστήματα, των γονέων και των παιδιών. Οι δύο αυτές ομάδες έχουν ξεχωριστούς ρόλους, κανόνες και χρόνο μεταξύ τους.
Η σχέση αν΄άμεσα σε αυτές τις ομάδες, γονείς – παιδιά, είναι ασύμμετρη δηλαδή, ιεραρχική. Οι γονείς καθοδηγούν την οικογένεια και λαμβάνουν τις αποφάσεις. Ταυτόχρονα, οι γονείς μέσα από την συντροφικότητα και την αλληλεγγύη, υποστηρίζουν ο ένας τον άλλον και διαμορφώνουν μια κοινή πορεία στα πράγματα τηρουμένων των διαφορών ανάμεσα στην μητρική και την πατρική φροντίδα.
Η συντροφική έλξη δημιουργεί την αναγκαία απόσταση μεταξύ γονέων και παιδιών, προστατεύει τη μητέρα από την προσκόλληση και τον πατέρα από την εκδίωξη. Η μητέρα διατηρεί τη θηλυκή της πλευρά ενεργή ώστε να μην αφομοιωθεί από την μητρότητα, ο πατέρας διεκδικεί χρόνο για το ζευγάρι και έτσι, εμπράκτως, οριοθετεί.
Η βάση της πατρικής φροντίδας προς τα παιδιά είναι η ανδρική αγάπη προς τη μητέρα τους. Ο άνδρας-σύντροφος διαμορφώνει ένα περιβάλλον εμπιστοσύνης και ασφάλειας για τη μητέρα, λειτουργεί ερωτικά, αφομοιώνει τους κραδασμούς των αρνητικών συναισθημάτων και των δυσκολιών της μητρότητας.
Από την άλλη, για να μπορέσει ο πατέρας να αναπτύξει τη λειτουργία του, χρειάζεται η μητέρα να τον προσκαλέσει σε αυτή την βαθιά σχέση της με το παιδί και να του παραχωρήσει χώρο. Αν ο πατέρας αποκλειστεί από τη μητέρα, θα παραμείνει εξίσου αποκλεισμένος και από το παιδί.
Η έμφαση στην σχέση του ζευγαριού πιθανώς να παρουσιάζει την μητρότητα ως προϋπόθεση της πατρότητας. Ωστόσο, σκοπός μου εδώ είναι να αναδείξω την πατρική λειτουργία σε επίπεδο συμβόλου και νοήματος. Η ώριμη εκδοχή της πατρότητας, με έναν τρόπο, προϋποθέτει την ωρίμανση μέσα από τη “βάσανο” της δυαδικής σχέσης, την τέχνη της αγάπης και του έρωτα. Πώς θα προσανατολιστώ στο “εμείς” εάν ως σύντροφος παραμένω ανώριμα εστιασμένος στο Εγώ ή αντιμετωπίζω τον άλλον ως ναρκισσιστικό εχθρό μου; Η απουσία τους ενός γονέα είναι ένα μεγάλο κενό, συχνά δυσαναπλήρωτο που όμως συμβαίνει. Η ανάγκη για ακόμη περισσότερη βοήθεια σε αυτές τις περιπτώσεις δεν πρέπει να εξοστρακίζει την ανάγκη για δύο γονείς που μοιράζονται το βάρος.
Σε κάθε ανάγκη για εξατομικευμένη καθοδήγηση, απαντά πιο ουσιαστική η συμβουλευτική και η ψυχοθεραπεία.
Ο πατέρας φροντίζει το περιγεννητικό περιβάλλον, την εγκυμονούσα και το νεογνό.
Ο ρόλος του πατέρα ξεκινά ήδη από την εγκυμοσύνη, ο πατέρας μεριμνά για το περιγεννητικό περιβάλλον, φροντίζει την εγκυμονούσα και στη συνέχεια, το νεογνό. Πιο συγκεκριμένα, φροντίζει για τη διαχείριση των οικονομικά, τον χώρο εγκατάστασης μετά τον τοκετό, τα διαδικαστικά και απαλλάσσει τη μητέρα από κ΄α΄θε τέτοιο βάρος.
Τόσο κατά την κυοφορία όσο και μετά τον ερχομό του παιδιού, αναλαμβάνει όσες περισσότερες αρμοδιότητες κι εργασίες μπορεί εντός και εκτός του σπιτιού. Φροντίζει το μικρό παιδί, το κοιμίζει, το αλλάζει, το πλένει, καθώς η μητέρα θα είναι ιδιαίτερα κουρασμένη. Η ενεργητική παρουσία του πατέρα στο περιγγεννητικό περιβάλλον είναι καθριστική για την την εμπέδωση του αισθήματος ασφάλειας και σιγουριάς στη μητέρα.
Φυσικά, και ο ίδιος βιώνει το δικό του άγχος καθώς εσωτερικά προετοιμάζεται για τον γονεϊκό του ρόλο. Για αυτό είναι καλό να εκφράζεται, να συζητά, και να αποδεχτεί την αγωνία του ως στοιχείο της πατρότητας.
Ο πατέρας είναι παρών, φυσικά και ψυχικά.
Η συζήτηση γύρω από τον «ποιοτικό χρόνο» με τα παιδιά είναι ένας μύθος, Η φυσική παρουσία των γονέων είναι αναγκαία για τη δημιουργία ενός ασφαλούς δεσμού. Παρουσία σημαίνει φυσική και ψυχική διαθεσιμότητα για συνύπαρξη και ενεργητική αλληλεπίδραση. Ένας πατέρας που επιστρέφει στο σπίτι με αποκλειστικό σκοπό να χαλαρώσει και να ξεκουραστεί, που απομονώνεται στον εαυτό του και τις ατομικές του συνήθειες, που επικοινωνεί επιφανειακά με τα παιδιά λίγες ώρες το Σαββατοκύριακο, θα δυσκολευτεί πολύ να εγκαταστήσει μια ουσιαστική σχέση με τα παιδιά.
Για να υπάρξει ψυχική σύνδεση με τον πατέρα χρειάζεται η φυσική επαφή, η αγκαλιά, το παιχνίδι, η συζήτηση. Κάθε αναπτυξιακή φάση έχει τις δικές της ανάγκες σε χρόνο και δραστηριότητες (παιδικότητα, εφηβεία, ενηλικίωση), ωστόσο πρέπει να κρατήσουμε στο νου ότι δεν μπορεί να υπάρξει πατρότητα χωρίς ενεργητική παρουσία.
Η συστηματική ανασκόπηση μακροχρόνιων μελετών έδειξε ότι η ενεργή συμμετοχή των πατέρων σχετίζεται με καλύτερα γνωστικά, συναισθηματικά και κοινωνικά αποτελέσματα για τα παιδιά, ανεξάρτητα από το φύλο τους.
Η τακτική, ενεργητική συμμετοχή του πατέρα στο παιχνίδι συμβάλλει σημαντικά στην αυτορρύθμιση του παιδιού στην προσχολική ηλικία. Αυτός ο τύπος αλληλεπίδρασης αναπτύσσει τη συναισθηματική νοημοσύνη και την ικανότητα για αυτοέλεγχο. Η συμμετοχή του πατέρα στη φροντίδα και αργότερα στις καθημερινές δραστηριότητες του παιδιού συνδέεται με μειωμένη επιθετικότητα, περισσότερη συναισθηματική ρύθμιση και καλύτερη κοινωνικότητα.
Ο πατέρας διαπαιδαγωγεί όταν «θυσιάζει» τον χρόνο με την οικογένειά του για να επιδιώξει έναν ανώτερο σκοπό. Για παράδειγμα, να προσφέρει στην οικογένεια οικονομικά ή να προσφέρει στο κοινωνικό σύνολο ωστόσο, αυτό προϋποθέτει την ύπαρξη ενός εγκατεστημένου δεσμού ώστε τα παιδιά να ερμηνεύσουν την απουσία του ως έναν κανόνα που ο ίδιος ακολουθεί για το μακροπρόθεσμο καλό, αναλαμβάνοντας το κόστος. Ποτέ όμως, εις βάρος της δημιουργίας ουσιαστικής σχέσης με τα παιδιά.
Ο πατέρας σύμβολο του ορίου και του κανόνα
Ο πατέρας δεν είναι απλώς το αντίβαρο της μητέρας, ούτε ο «καλύτερος φίλος» του παιδιού. Δεν ορίζεται από τον βαθμό εγγύτητας ή τρυφερότητας, αλλά από τη δυνατότητά του να ενσαρκώσει έναν Νόμο — όχι με την έννοια του αυταρχισμού, αλλά με την έννοια της τάξης, της δομής, του ορίου. Η πατρική λειτουργία προσφέρει ένα σημείο έξω από το δίπολο ανάγκη–ικανοποίηση. Λειτουργεί ως άνοιγμα προς τον συμβολικό κόσμο, προς το «όχι» που επιτρέπει το «ναι» να αποκτήσει σημασία.
Αυτός ο Νόμος δεν ταυτίζεται με τον κανόνα ή την απαγόρευση, αλλά με τη δυνατότητα του υποκειμένου να υποδεχθεί τον εαυτό του μέσα σε ένα πεδίο σχέσεων, ορίων και επιθυμιών. Η πατρική παρουσία μπορεί να λειτουργήσει ως σταθερός άξονας αναφοράς, όχι επειδή επιβάλλει, αλλά επειδή μεταδίδει κάτι πέρα από τον εαυτό της· επειδή είναι φορέας νοήματος και όχι μόνο συναισθηματικής διαθεσιμότητας.
Ο ρόλος του πατέρα είναι κυρίως να μεταφέρει την έννοια του Νόμου ως συστατικό στοιχείο της Αγάπης ώστε η αγάπη να βιώνεται με σεβασμό, αποδοχή της διαφοράς και όχι ως εξάρτηση και ταύτιση. Η σύνθεση αυτή (αγάπη και νόμου) είναι προϋπόθεση για την τοποθέτηση στον κόσμο των ενηλίκων και την κοινωνική συνύπαρξη. Για αυτό, η βαθιά και εσωτερική συνάντηση με τον πατέρα είναι αναγκαία για την ρύθμιση της κοινωνικής συμπεριφοράς, τον αυτό-σεβασμό και τον σεβασμό στον «άλλον».
Ο πατέρας που αναλαμβάνει να θέτει τα όρια και τους κανόνες, ενσωματώνει ο ίδιος την αρχή ότι κάθε ατομική Επιθυμία εμπεριέχει τον Νόμο. Αυτή η σύνθεση επιτρέπει στην επιθυμία να εκφραστεί με τρόπο δημιουργικό και όχι καταστροφικό. Έτσι, βοηθά τα παιδιά να εσωτερικεύσουν απαγορεύσεις, δηλαδή δομές και κανόνες που θα τα βοηθήσουν να συνυπάρχουν με τους άλλους αρμονικά, να ρυθμίζουν την ενόρμησή τους και να παραμείνουν εντός του υγιούς ναρκισσισμού.
Το πρώτο και θεμελιώδες όριο που θέτει ο πατέρας μέσα από τη λειτουργία του είναι το όριο στη σχέση με τη μητέρα. Παρεμβαίνει ενεργητικά στην επιθυμία του παιδιού για Μητέρα και διευκολύνει τον απογαλακτισμό, τον μετάβαση από την στοματική απόλαυση του στήθους. Συμβολικά, αυτό μεταφράζεται στη δυνατότητα του παιδιού και κυρίως του εφήβου και του ενήλικα, να υπάρξει χωρίς την αιώνια ανάγκη για μητέρα.
Το παιδί για να μιλήσει πρέπει να απογαλακτιστεί, για να δυναμώσει και να ετοιμαστεί για τον κόσμο, πρέπει να παραιτηθεί από την επιθυμία για μητέρα, δηλαδή την αίσθηση ότι Νόμος είναι οι επιθυμίες μου. Ο κόσμος δεν μπορεί να είναι μια «μητέρα» και η μητέρα δεν μπορεί να είναι ο κόσμος σου. Ο κόσμος δεν είναι προέκταση της επιθυμίας σου.
Η υγιής πατρική παρουσία βοηθά το παιδί να αποχωριστεί από τη μητέρα χωρίς τραύμα, λειτουργώντας ως τρίτος πόλος που διευκολύνει την εξατομίκευση και την ένταξη στο κοινωνικό πλαίσιο.
Ο πατέρας, μέσα από την στάση του και την αδιαλλαξία του, μαθαίνει στα παιδιά ότι όριο είναι κάτι αδύνατο να διαπεραστεί. Έτσι, η έκφραση κάθε επιθυμίας και η έμφυτη τάση για ζωή, βιώνεται ως ανάληψη προσωπικής ευθύνης. Και ως προσωπική ευθύνη προσκαλεί σε αυτό-ελέγχο και πειθαρχία. Υπό αυτή την έννοια ο Νόμος δεν είναι η εξουσία του δυνατού αλλά το δώρο για την αγάπη και την ελευθερία.
Ο πατέρας μαθαίνει σταδιακά στα παιδιά την αξία του ορίου στη συμπεριφορά. Ο ρόλος του πατέρα είναι να οριοθετεί την άμεση ικανοποίηση αναγκών προς όφελος του μακροπρόθεσμου καλού. Βοηθά τα παιδιά να εξοικειωθούν με την ματαίωση, τα αρνητικά τους συναισθήματα και κυρίως τον θυμό τους παραμένοντας στο πλάι τους. Στέκεται στο πλευρό τους για να μάθουν να διαχειρίζονται τον θυμό τους χωρίς όμως να ακυρώνει τους κανόνες για χάρη τους. Η μη συνάντηση με έναν πατέρα, σημαίνει κυνήγι της ηδονής και της ύλης ως αντιστάθμισμα στο αδυσώπητο κενό της ύπαρξης.
Ο ρόλος του πατέρα είναι να είναι σύμμαχος στην πίεση και τη δυσκολία που έχουν οι κανόνες στη ζωή και όχι να επιβάλλει αφ’ υψηλού την εξουσία του ως πατέρας «φύρερ».
Ο δεσμός με τον πατέρα: καταγωγή, σύγκρουση και αποχωρισμός.
Ο πατέρας είναι η καταγωγή, το όνομα. Ταυτόχρονα ωστόσο, είναι και ο καταλύτης της αποκόλλησης του παιδιού από τη στενή οικογένεια. Η λειτουργία του πατέρα είναι διττή. Από τη μία, είναι ο κρίκος στη διαδοχή των γενεών, συστήνει το παιδί με την ιστορία του και την παράδοση. Πατέρας και παιδί συναντιούνται στην αφήγηση για την οικογένεια και την ιστορία της. Αυτή η διαδικασία είναι μια εμπειρία κατασκευής νοήματος για το παιδί. Σε ψυχολογικό επίπεδο, εγκαθιστά το αίσθημα του ανήκειν, το αίσθημα της σταθερότητας και βοηθά το παιδί να προσδιορίσει την οικογενειακή ταυτότητα ώστε αρχικά να συνδεθεί με αυτή.
Από την άλλη, απελευθερώνει το παιδί από αυτή την αρχική ταύτιση, το βάρος της προσδοκίας που τη συνοδεύει και του επιτρέπει να αναπτύξει τη δική του ταυτότητα. Έτσι, αρχικά ενισχύει την ταύτιση και αργότερα την αποταύτιση, τη διαφοροποίηση και τον αποχωρισμό, από την εφηβεία μέχρι τα πρώτα χρόνια της ενηλικίωσης.
Ο πατέρας παραμένει αδιάλλακτος υπηρετώντας την κληρονομιά και την αποστολή του. Ως ο εκπρόσωπος της προηγούμενης γενιάς, διατηρεί αναλλοίωτα τα πυρηνικά στοιχεία της δικής του ταυτότητας, δεν αφομοιώνεται από τις απόψεις του παιδιού για να γίνει αγαπητός ή «φίλος» με το παιδί. Ταυτόχρονα όμως, ο ίδιος αποδέχεται το παιδί ως έναν άλλον άνθρωπο, διαφορετικό που θα δομήσει την δική του προσωπικότητα.
Το παιδί με τη σειρά του, «πέφτοντας» πάνω σε αυτή την αδιαλλαξία κατανοεί τη γενεαλογική διαφορά, δηλαδή, ότι οι γονείς μου είναι κάποιοι «άλλοι», «εγώ ανήκω σε νέα γενιά». Συνειδητοποιεί ο σκοπός δεν είναι να αλλάξει τους γονείς του παρά μόνον να αποδεχτεί την κληρονομιά τους, δηλαδή τον τρόπο που έζησαν τη ζωή τους, να την επεξεργαστεί ατομικά, δηλαδή ελεύθερα και να ακολουθήσει τη δική του επιθυμία, να χτίσει τον χαρακτήρα και την ταυτότητά του.
Εάν ο πατέρας αφομοιωθεί από τις επιθυμίες και τη νοοτροπία του παιδιού για να είναι «αποδεκτός» από αυτό, θα απωλέσει μία από τις βασικές του λειτουργίες: τη σύγκρουση των γενεών. Προσοχή, όχι την προσωπική σύγκρουση, αλλά τη υγιή σύγκρουση που προστατεύει από τη βία και τη συγχώνευση που προκαλεί η ταύτιση.
Η πατρική λειτουργία επηρεάζει όχι μόνο την ψυχοκοινωνική εξέλιξη του παιδιού αλλά και τις δικές του μελλοντικές ικανότητες ως γονέα. Δημιουργείται έτσι μια διαγενεακή αλυσίδα πατρότητας διαρκούς εξέλιξης.
Η κληρονομιά του πατέρα
Η κληρονομιά του πατέρα είναι ο τρόπος που έζησε, τον τρόπο που στάθηκε απέναντι στο μυστήριο της ζωής και του θανάτου. Κι υπό αυτή την έννοια, κάθε επιλογή, απόφαση, απάντηση στις προκλήσεις, μέσα από κάθε ρόλο και ευθύνη που ανέλαβε στη ζωή, αποτελεί κληροδότημα. Ο τρόπος που έζησε ως σύζυγος, πατέρας, άνδρας, φίλος, συνεργάτης, υιός, είναι η κληρονομιά του. Τα παιδιά αποδέχονται αυτή την κληρονομιά, την κρίνουν και την διαχειρίζονται όπως επιθυμούν ώστε να ζήσουν τη δική τους ζωή με τον δικό τους τρόπο.
Ο πατέρας είναι προσανατολισμένος στο μακροπρόθεσμο όφελος και δεν παραδίδεται στην στιγμιαία ανακούφιση, την ηδονή και την απόλαυση εις βάρος των μεγάλων στόχων, αντέχει στην πίεση και τη δυσφορία. Παραμένει σταθερός και αδιάλλακτος, διατηρεί τη γενεαλογική διαφορά ως προϋπόθεση της αυτονομίας και ελευθερίας των παιδιών. Θέτει κανόνες και όρια παρά τη δυσκολία που μπορεί να έχουν για εκείνον.
Ο πατέρας επιβεβαιώνει καθημερινά την αγάπη και την παρουσία του αλλά δεν λειτουργεί με κριτήριο το πόσο αρεστός γίνεται από τα παιδιά τη δεδομένη στιγμή. Ο ίδιος αποδέχεται τις συνέπειες των επιλογών του και τις ζει στωικά.
Ο πατέρας δεν λειτουργεί ως αυθεντία, παράδειγμα ή αντιπαράδειγμα, δε ζητά κάτι τέτοιο από τα παιδιά και τον εαυτό του. Δεν αυτό-παρουσιάζεται όμως ως ο κάτοχος της απόλυτης γνώσης αλλά ως μια εκδοχή του αρχέτυπου της αρρενωπότητας και της πατρότητας στις οποίες ασκείται καθημερινά.
Απελευθερώνει τα παιδιά (και ιδιαίτερα το αγόρι) από το βάρος του παραδείγματός του, αποκαλύπτεται ως άνθρωπος πίσω από το “ηρωικό” σύμβολο του πατέρα της παιδικής ηλικίας, διδάσκει την αδυνατότητα για το απόλυτο και έτσι προστατεύει από την τελειομανία, τον ναρκισσισμό, την υπεροψία και την αλαζονεία.
Η πατρότητα δεν είναι θυσία, δεν μπορεί να βιωθεί ή να μεταφερθεί στα παιδιά με αυτόν τον τρόπο. Διότι δεν μπορεί να αποτελέσει χρέος που περιμένει την εξαργύρωση του. Η πατρότητα είναι δώρο στην επόμενη γενιά, στο μέλλον. Ο ώριμος άνδρας προσφέρει την πατρότητα ως δωρεά.
Ο ρόλος του πατέρα στην ταυτότητα και την κοινωνική ένταξη
Ο ρόλος του πατέρα αναγκαίος για την ανάπτυξη μιας ξεχωριστής και ολοκληρωμένης ταυτότητας στα παιδιά και συμπληρώνει καθοριστικά την πρωταρχική μητρική φροντίδα. Ο μητέρα καλωσορίζει τα παιδιά στη ζωή και ο πατέρας τα βοηθά να τοποθετηθούν στον κόσμο έτοιμα για τις προκλήσεις της ζωής και της συνύπαρξης.
Ο πατέρας μεριμνά ώστε η οικογένεια να μη λειτουργήσει οικογενειοκρατικά, πατριαρχικά αλλά να εμπεριέχει τον χώρο για διαφορά και αποχωρισμό. Φέρει το Νόμο της αποκόλλησης από την στενή οικογένεια και ενθαρρύνει την αυτόνομη ενήλικη ζωή.
Ο λόγος του πατέρα είναι τραύμα και δώρο μαζί, το τραύμα του αποχωρισμού και το δώρο της δύναμης και της ελευθερίας που προκύπτει από τη δομική συνένωση της Επιθυμίας και του Νόμου.
Δεν μπορεί να υπάρξει πατρική λειτουργία μόνο με κανόνες ή μόνο με αγάπη. Μόνο με κανόνες, ο γονιός γίνεται απόμακρος, τύραννος. Μόνο αγάπη χάνει κάθε παιδαγωγικό του ρόλο. Η πατρική λειτουργία υπενθυμίζει σε κάθε γονεϊκή εκδοχή ότι γονιός σημαίνει αγάπη και κανόνες μαζί.
Επίλογος
Καταλήγοντας, θα ήθελα να κρατήσουμε τα εξής:
Η σύνθεση Αγάπης και Νόμου είναι μια σύγχρονη απάντηση για την πατρότητα σε έναν κόσμο χωρίς αυθεντίες και πατριάρχες.
Για αυτό, μέσα από κείμενα και θέσεις σαν κι αυτές, υποστηρίζεται η επανεφεύρεση της πατρότητας με όρους σύγχρονους και συμβολικούς, πέρα από τη φυσική καταγωγή, την εξουσία ή την απόσυρση.
Ο σύγχρονος άντρας κοιτάει μπροστά, μελετά, μαθαίνει, θεραπεύεται και υπηρετεί την πατρική λειτουργία ως μια διακονία, με ώριμο ανδρισμό, χωρίς νοσταλγία και ενοχές.
Ενδεικτική βιβλιογραφία
- Bocknek, E. L., Dayton, C., Raveau, H. A., Richardson, P., Brophy-Herb, H. E., & Fitzgerald, H. E. (2017). Routine active playtime with fathers is associated with self-regulation in early childhood. Merrill-Palmer Quarterly, 63(1), 105–122.
- Cabrera, N. J., Tamis-LeMonda, C. S., Bradley, R. H., Hofferth, S., & Lamb, M. E. (2000). Fatherhood in the twenty-first century. Child Development, 71(1), 127–136. https://doi.org/10.1111/1467-8624.00126
- DiLallo, M. (2003). Family represented: Mother and father–child co-constructed narratives about families. PsycEXTRA Dataset.
- Flouri, E. (2005). Fathering and child outcomes. West Sussex, England: John Wiley & Sons Ltd.
- Levant, R. F., & Wong, Y. J. (2017). The Psychology of Men and Masculinities. Washington, DC: American Psychological Association
- Lucassen, N., Tharner, A., van IJzendoorn, M. H., Bakermans-Kranenburg, M. J., Volling, B. L., & Verhulst, F. C. (2011). The association between paternal sensitivity and infant–father attachment security: A meta-analysis of three decades of research. Journal of Family Psychology, 25(6), 986–992. https://doi.org/10.1037/a0024915
- Μπαρµπαλιού, Ε. (2013). Η σηµαντικότητα του ρόλου του πατέρα στη ζωή και την ανάπτυξη του παιδιού σε καιρούς κρίσης. Κοινωνική Επιθεώρηση, 3, 42-43.
- Μπαζαρίδης Κ, Χατζηανδέρου Μ, (επιμ). (2013). Ο Πατέρας. Ψυχαναλυτικές Αναζητήσεις, 8ο Διεθνές Ψυχαναλυτικό Συμπόσιο Δελφών. Εκδόσεις Αρμός.
- Ρεκαλκάτι, Μ. (2016). Το σύμπλεγμα του Τηλέμαχου. Γονείς & παιδιά μετά τη δύση του Πατέρα. Εκδόσεις Κέλευθος.
- Ρεκαλκάτι, Μ., (2023). Τι απομένει από τον πατέρα; Η πατρότητα στην υπερμοντέρνα εποχή. Εκδόσεις Κέλευθος.
- Sarkadi, A., Kristiansson, R., Oberklaid, F., & Bremberg, S. (2008). Fathers’ involvement and children’s developmental outcomes: A systematic review of longitudinal studies. Acta Paediatrica, 97(2), 153–158. https://doi.org/10.1111/j.1651-2227.2007.00572.x.
- Τσούμπα Καρ. & Τζωρτζαδάκη, Κ. (επιμ.). (2021). Συναντήσεις με τον πατέρα. Αθήνα: Μότιβο.
- Von Jessee, K., & Adamsons, K. (2018). Father involvement and father–child relationship quality: An intergenerational perspective. Parenting: Science and Practice, 18(1), 28–44. https://doi.org/10.1080/15295192.2018.1405700
- Winnicott, D. W. (2010). Το παιδί, η οικογένεια και ο εξωτερικός του κόσμος, Εκδόσεις Καστανιώτη.
Photo by Vitolda Klein on Unsplash
