Η ιστορία της πατρότητας μας διδάσκει ότι ο πατέρας δεν είναι μια σταθερή έννοια στην οικογενειακή ιστορία. Τα πράγματα δεν ήταν πάντοτε όπως είναι σήμερα και κάθε εποχή είναι ένας κρίκος στην εξέλιξη του πατρικού ρόλου. Η ρευστότητα που βιώνουμε στους γονεϊκούς ρόλους σήμερα, μας δίνει το δικαίωμα να ελπίζουμε ότι με επίγνωση και ωριμότητα, μπορούμε να δημιουργήσουμε κάτι νέο και πραγματικά θετικό.
Με το άρθρο αυτό αποσκοπώ στην κατανόηση της πρόσφατης ιστορίας της πατρότητας και την ενίσχυση της επίγνωσής μας. Οι σύγχρονοι άνδρες οφείλουμε, κατά την γνώμη μου, να γνωρίζουμε εις βάθος την κληρονομιά μας, να παραιτηθούμε από τις σκοτεινές πλευρές της και να εργαστούμε στωικά για το μέλλον.
Πιο συγκεκριμένα, εστιάζω σε δύο άκρα. Το ένα άκρο αφορά τον πατριαρχικό πατέρα του 20ού αιώνα και το άλλο τον αδύναμο, σχεδόν αόρατο πατέρα του 21ου αιώνα, της σημερινή μας εποχής, που μεγάλωσε, μαθήτευσε και πιθανώς εργάστηκε δίπλα σε έναν πατριάρχη. Ο M. Recalcati σκιαγραφεί τις δύο αυτές εκδοχές πατρικής λειτουργίας ως τον πατέρα “φύρερ” και τον πατέρα “ευνούχο”.
Πιθανώς σε κάποιες από τις δύο αυτές φιγούρες να αναγνωρίσουμε τον πατέρα ή τον εαυτό μας. Η ενδεχόμενη δυσκολία ωστόσο να καταλήξουμε σε ένα από αυτά τα προφίλ αποκλειστικά, οφείλεται σε δύο λόγους. Ο πρώτος λόγος είναι ότι ανάμεσα σε αυτά τα άκρα υπάρχει ένα φάσμα εκδοχών της πατρότητας που πολλοί από εμάς έχουμε συναντήσει. Ο δεύτερος λόγος είναι ότι οι άνθρωποι και οι ψυχικές τους καταστάσεις έχουν ρήγματα, δεν είναι ένα ενιαίο πράγμα. Αυτό σημαίνει ότι μέσα στην κατάθλιψη θα συναντήσουμε ρήγματα χαράς και ελπίδας, μέσα στην ελευθερία ρήγματα προσκόλλησης, στον “φύρερ” ρήγματα ενοχής και στον “ευνούχο” ρήγματα ανδρισμού.
Επιλέγω να φωτίσω τα άκρα αυτά για να αναδείξω το εκκρεμές της ιστορίας και τον πλήρη μετασχηματισμό αυτού που ονομάζουμε Πατέρα. Αυτό που βιώνουμε σήμερα είναι το αποτέλεσμα αυτών δύο άκρων, έτσι η ικανότητά μας να πλοηγηθούμε ανάμεσά τους χωρίς να εγκλωβιστούμε είναι προϋπόθεση για την επόμενη μέρα.
Η γέννηση του πάτερ φαμίλια
Η ιστορία της πατρότητας όπως την γνωρίσαμε μέχρι σήμερα, ξεκινά λίγο μετά τον μεσαίωνα. πατρική λειτουργία ως ενεργή παρουσία στη φυσική και ψυχική ανάπτυξη των παιδιών είναι αποτέλεσμα του αγώνα των ανδρών κατά τον μεσαίωνα, ενάντια στη πολυγυνία της διοικητικής και οικονομικής ελίτ. Η Καθολική Εκκλησία επέβαλλε τη μονογαμία, δηλαδή τον δια ΄βίου γάμο με έναν ερωτικό σύντροφο, τον 16ο αιώνα, ως πράξη ισοτιμίας μεταξύ των ανδρών, απέναντι στα κυρίαρχα αρσενικά.
Η πατριαρχία ως πολιτικό μόρφωμα, ήταν αρχικά η εξουσία των ελάχιστων ανδρών που είχαν δικαιώματα πάνω στη γη και σε όλες τις γυναίκες που κατοικούσαν σε αυτή. Η ερωτική αποκλειστικότητα και η Θεϊκή προστασία του γάμου, ενίσχυσε τον ρόλο και τη συμμετοχή του πατέρα στη φροντίδα της οικογένειας καθιστώντας τον αρχηγό της οικογένειας, προστάτη απέναντι στη φυσική απειλή, την εξουσία της ελίτ και πάροχο των αναγκαίων για την επιβίωση της.
Το μοτίβο της πολιτικής εξουσίας ωστόσο, φαίνεται να συνεχίστηκε εσωτερικά της οικογένειας οδηγώντας σε αυτό που γνωρίσαμε ως πατριαρχία μέχρι το τέλος του προηγούμενου αιώνα. Στο επίπεδο των γονεϊκών ρόλων, ο πατριαρχικός πατέρας απόμακρος, πάροχος και ιδιοκτήτης της οικογένειας. Η πατριαρχική μητέρα ελεγκτική και προσκολλημένη στα παιδιά, εγκλωβισμένη στην μητρότητα ως τη σωτηρία από τη “μιαρή” θηλυκότητά της.
Ο πατέρας “φύρερ”, απομεινάρι μιας εποχής
Ο πατέρας «φύρερ», χαρακτηριστική φιγούρα της σύγχρονης πατριαρχία του 20ού αιώνα, είναι ο πατέρας που θεωρεί και επιβάλλει τον εαυτό του ως το αίτιο της ύπαρξης της οικογένειας: «σε εμένα χρωστάτε τη ζωή σας», «εγώ προσφέρω όσα χρειάζεσαι για να ζείτε». Η γυναίκα τού ανήκει καθώς εκείνος φροντίζει για την οικονομική επιβίωσή της και τα παιδιά του αποτελούν, για εκείνον, προέκταση του σώματος του, προϊόν του σπέρματός του.
Αυτοπροσδιορίζεται ως η προσωποποίηση του Νόμου, ως ο αρμόδιος για κάθε ζήτημα. Ο λόγος του ορίζει το απόλυτο και το οριστικό, αυτός θέτει τους κανόνες και τα μέλη της οικογένειας ακολουθούν, Την ίδια στιγμή ωστόσο, ο ίδιος μπορεί να καταπατά αξίες και όρια ικανοποιώντας κάθε επιθυμία του χωρίς περιορισμούς. Δεν επιτρέπει την απόκλιση και τη διαφοροποίηση εντός της οικογένειας, όλοι οφείλουν να γίνονται ένα γύρω από το πρόσωπο του. Ενσωματώνει μια παρανοϊκή ταύτιση τον θεϊκό νόμο σαν ένα ανώριμο αγόρι που “παίζει” τον θεό. Δεν ηγείται μέσα από τη διακονία και την φροντίδα των άλλων αλλά για να επιβεβαιώνει ότι η οικογένεια του ανήκει ή ορθότερα, είναι προέκτασή του. Είναι ο αρχηγός και το αίτιο.
Ο πατέρας «φύρερ» σκοτώνει την ίδια αίσθηση και τη δύναμη τις επιθυμίας στα παιδιά, τα νεκρώνει. Ακυρώνει τη δυνατότητα αυτονόμησής τους και εγκαθιστά μια παραμορφωμένη τραυματική αντίληψη για τους κανόνες και τα όρια που εντάσσονται ως στοιχείο του κακοποιητικού βιώματος. Τα παιδιά αδυνατούν να αναπτύξουν μια ξεχωριστή ταυτότητα και προσκολλώνται στην πατριαρχική μητέρα ως τη μόνη ικανή να τα φροντίσει.
Συχνά, εγκλωβίζονται στη φάση της εφηβείας για πολλά χρόνια. Ακόμη και ως ενήλικες, ζουν στην εξάρτηση και το φόβο, την αδυναμία, ενδεχομένως να εκδηλώσουν μια ατέρμονη επαναστατικότητα σε κάθε κανόνα και νόμο ή να γίνουν ο κανόνας και ο νόμος ακολουθώντας το ίδιο μοτίβο με αυτό του πατέρα τους.
Ο πατέρας «φύρερ» είναι ο πατριάρχης που συναντούσαμε συχνά στα σπίτια, τις επιχειρήσεις, τις δικτατορίες, τα κόμματα και είναι ο πατέρας απέναντι στον οποίο επαναστάτησε η γενιά του Μάη του ’68.
Ο πατέρας “ευνούχος”, θύμα της ιστορίας
Ο πατέρας “ευνούχος” από την άλλη, είναι ο αποδυναμωμένος πατέρας που έχει απαρνηθεί την αρρενωπότητα ως μέρος του τραυματικού του βιώματος. Είναι ο πατέρας που μεγάλωσε δίπλα σε έναν πατριάρχη. Αδυνατεί να ενσωματώσει και να θέσει όρια, αδυνατεί να διδάξει στα παιδιά του ότι κάθε επιλογή έχει το κόστος της, ότι η επιθυμία συνυπάρχει με τον κανόνα ΄για να είναι δημιουργική και όχι αυτοκαστροφική.
Αδυνατεί να ενσωματώσει το Νόμο ως συστατικό της Αγάπης και προϋπόθεση για την αρμονική συνύπαρξη. Αδυνατεί να χτίσει από κοινού με τη Μητέρα, μια ισχυρή δομή στην οικογένεια, δηλαδή αδιαπέραστα όρια ανάμεσα στα παιδιά και τους γονείς που θα τους επιτρέψουν, μέσα από τη δομικά ασύμμετρη σχέση, να λειτουργήσουν ως γονείς που καθοδηγούν. Στην πραγματικότητα, αποτυγχάνει να διαχειριστεί τους φόβους και τα άγχη του, να απαντήσει με σταθερότητα και ωριμότητα στις προκλήσεις της οικογένειας και τις αντιδράσεις των παιδιών.
Ο «ευνουχισμένος» πατέρας εγκαταλείπει τα παιδιά του στο ρόλο του ρυθμιστή του σπιτιού σπείροντας την παθογένεια. Μαθαίνει στα παιδιά ότι κάθε επιθυμία τους θα ικανοποιείται άμεσα από τους γονείς τους. Έτσι, με τη σειρά τους, δεν εμπιστεύονται τους γονείς τους και αδυνατούν να διαχειριστούν τα συναισθήματα και τη συμπεριφορά τους.
Ως έφηβοι και «ενήλικες» αδυνατούν να συνδεθούν αρμονικά με τους άλλους καθώς θεωρούν δεδομένο ότι ο κόσμος τούς χρωστάει. Αδυνατούν να αυτονομηθούν, διαμορφώνονται σε υποτελείς μιας εξωτερικής δομής κανόνων και ιεραρχίας ή επιβάλλονται οι ίδιοι χειριστικά, ως ο απόλυτος κανόνας πάνω στους άλλους ως νέοι “φύρερ”. Και φυσικά ματαιώνονται βαθιά αν συνειδητοποιήσουν και αποδεχτούν ότι ο κόσμος δεν είναι εκεί για να τους υπηρετήσει.
Ανάμεσα στα δύο άκρα: παγίδες και λύση
Ο πατέρας «φύρερ» και ο «ευνουχισμένος» πατέρας είναι οι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος: της απουσίας μιας ώριμης πατρικής λειτουργίας. Και τα δύο άκρα έχουν την ίδια συνέπεια: παιδιά χαομένα, αδύναμα να συνυπάρξουν ειρηνικά, χωρίς ταυτότητα.
Το δίπολο αυτό ενυπάρχει μέσα μας, είναι η κληρονομιά μας, και μαζί του, ελλοχεύει ο κίνδυνος της παγίδευσης. Τρεις είναι οι παγίδες:
- Η πρώτη παγίδα είναι να θεωρήσουμε ως απάντηση της σημερινής αδυναμίας, την επαναφορά του πατριαρχικού πατέρα. Να εγκλωβιστούμε ξανά στα αδιέξοδα μιας άλλης εποχής. Αυτό θα ήταν η επανάληψη μιας καταστροφής, δεν μπορούν να προκύψουν σύγχρονες απαντήσεις από ένα μοντέλο που εκφυλίστηκε και αποδομήθηκε.
- Η δεύτερη παγίδα είναι να αποφύγουμε την ευθύνη μιας ουσιαστικής πατρικής λειτουργίας. Να εγκλωβιστούμε δηλαδή, στην εκδοχή του πατέρα “ευνούχου” ως το μόνο ασφαλές πλαίσιο που μας προστατεύει από πιθανές συγκρούσεις με τον ίδιο μας τον εαυτό.
- Η τρίτη παγίδα είναι να εγκλωβιστούμε ανάμεσα στα δύο άκρα. Δηλαδή, μια να γινόμαστε “φύρερ” και μια “ευνούχοι” ανάλογα με τον άνεμο και τις καταστάσεις. Ένας πατέρας χωρίς ταυτότητα δεν μπορεί να λειτουργήσει πατρικά.
Η απάντηση σε αυτές τις παγίδες είναι η ανάδυση μια τρίτης σύγχρονης εκδοχής, σύγχρονης, που αξιοποιεί τη σημερινή γνώση. Ο σύγχρονος πατέρας διδάσκει το όριο και τον κανόνα ενσωματώνοντας την αρχή αυτή σε κάθε του επιθυμία, κάθε του ρόλο και κάθε του επιλογή. Η πατρότητα οφείλει να είναι μια μαρτυρία και όχι μια επιβολή ή ένα παράδειγμα προς μίμηση. Μια μαρτυρία Αγάπης & Νόμου μαζί, Επιθυμίας και Ορίου, Ελευθερίας & Κόστους, υπέρβασης του Εγώ και αφοσίωσης στο Εμείς. Αν αυτή είναι η κληρονομιά του, τα παιδιά θα την αποδεχτούν και θα χτίσουν, πάνω σε αυτή, τη δική τους ταυτότητα.
Σε επόμενο άρθρο μου θα παρουσιάσω ακριβώς αυτό. Τον ρ΄όλο του Πατέρα ως μια αρμονική σύνθεση του Νόμου και της Αγάπης.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία
- Herlihy, D. (1995). Biology and History: The Triumph of Monogamy. The Journal of Interdisciplinary History, 25(4), 571–583.
- Μπαρµπαλιού, Ε. (2017). Η επιστροφή του άνδρα. Λύνοντας τη σιωπή αιώνων. Αθήνα: Πεδίο.=
- Μπαρµπαλιού, Ε. (2013). Η σηµαντικότητα του ρόλου του πατέρα στη ζωή και την ανάπτυξη του παιδιού σε καιρούς κρίσης. Κοινωνική Επιθεώρηση, 3, 42-43.
- Ρεκαλκάτι, Μ. (2016). Το σύμπλεγμα του Τηλέμαχου. Γονείς & παιδιά μετά τη δύση του Πατέρα. Εκδόσεις Κέλευθος.
- Ρεκαλκάτι, Μ., (2023). Τι απομένει από τον πατέρα; Η πατρότητα στην υπερμοντέρνα εποχή. Εκδόσεις Κέλευθος.
- Schacht R, Bell AV. The evolution of monogamy in response to partner scarcity. Sci Rep. 2016 Sep 7;6.
