Ως ενήλικες αντιλαμβανόμαστε καθημερινά την εσωτερική αίσθηση του εαυτού μας ως ξεχωριστού από τον εαυτό των άλλον γύρω μας. Πότε και πώς αναπτύσσεται η αίσθηση του ξεχωριστού εαυτού; Το άρθρο αυτό περιλαμβάνει μια σύνοψη όλων των σκέψεων, των συναισθημάτων και των νευροφυσιολογικών διεργασιών που κρύβονται πίσω από τη λέξη «εγώ». Η συνειδητότητα, δηλαδή η αντίληψη του εαυτού είναι μια έμφυτη ικανότητα που αναπτύσσεται από τα πρώτα βήματα στη ζωή μας.
Ο εαυτός ως σώμα, συνειδητότητα και αντίληψη.
Νευροφυσιολογικά, η συνειδητότητα του εαυτού (self-consciousness) αβαπτύσσεται πρωτίστως ως η αίσθηση του ενσώματου εαυτού, δηλαδή ενός εαυτού που κατέχει, αισθάνεται και κινεί ένα σώμα με ανατομία και λειτουργίες. Αυτή η πρωταρχική αντίληψη του εαυτού προκύπτει από την αντίληψη ότι το σώμα μας και τα μέρη του μας ανήκουν (body-ownership) και την αντίληψη της θέσης και του όγκου που καταλαμβάνει το σώμα μας στο φυσικό περιβάλλον (self-location). Αυτές οι εμπειρίες προκύπτουν κατόπιν επεξεργασίας αισθητηριακών και κινητικών πληροφοριών που συλλέγουμε από το περιβάλλον με τις αισθήσεις μας.
Ωστόσο, η αίσθηση του εαυτού δεν γεννιέται μαζί με το σώμα στα βρέφη. Υπάρχει ως ικανότητα αλλά αναπτύσσεται και βιώνεται σταδιακά.
Η γέννηση του εαυτού στα παιδιά.
Ας δούμε συνοπτικά τα στάδια ανάπτυξης της συνειδητότητας του εαυτού σύμφωνα με τον Ph. Rochat από τη γέννηση του βρέφους έως τη γέννηση του εαυτού του (2003, 2010):
- Γέννηση έως 2 μηνών. Το νεογνό γεννιέται με την έμφυτη ικανότητα να διακρίνει ανάμεσα στο «εγώ» ως σώμα και τον εξωτερικό κόσμο. Αυτή η φυσική ικανότητα ενυπάρχει στο νεογνό αλλά σε μια πρωτόλεια μορφή της, και εξελίσσεται μέσα στο χρόνο. Η βασική διάκριση που ενυπάρχει στο ανθρώπινο είδος είναι εκείνη του in-here & out-there. Το νεογνό δεν αντιλαμβάνεται άμεσα τον εαυτό του ως ξεχωριστό σώμα από εκείνο της μητέρας τους.
- Από 2 μηνών έως 18 μηνών. Στο πρώτο έτος της ηλικίας τους, τα βρέφη εμπλέκονται σε επικοινωνίες με άλλα πρόσωπα, μιμούνται και καθρεφτίζουν κινήσεις, και διατυπώνουν τις πρώτες τους λέξεις. Σε αυτό το στάδιο τα βρέφη αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους ως διαφορετικότητα μέσα στο περιβάλλον, παρατηρούν ομοιότητες με το είδωλό τους στον καθρέφτη αλλά δεν το συνδέουν με έναν εαυτό που κατέχουν.
- Από 2 ετών, η γέννηση του «εγώ» (Me). Η ταυτοποίηση του ειδώλου τους στον καθρέφτη ως εαυτόν συμβαίνει μετά την ηλικία των 18 μηνών. Τότε, τα νήπια αποκτούν τη δυνατότητα να αναγνωρίζουν σταδιακά τον εαυτό τους ως δημόσια εικόνα, ιδωμένη από την σκοπιά των άλλων, ως αναπαράσταση (the identified self). Αυτή η δεξιότητα που εμφανίζεται από τα δύο έως τα 4 έτη, αποτελεί τη βάση για εξέλιξη και όχι την ολοκλήρωση της συνειδητότητας του εαυτού.
- Από 4 ετών, γίνεται αντιληπτή η εξέλιξη του εαυτού στον χρόνο. Το στοιχείο εκείνο που προστίθεται σε αυτό το ξεκίνημα προς την «αυτογνωσία» είναι η διάσταση του χρόνου. Τα παιδιά αποκτούν την αντίληψη όχι μόνο του ενσώματου συγχρονικού εαυτού τους αλλά και πέρα από το κάθε φορά «ψυχολογικό τώρα» αντιλαμβάνονται το πώς εξελίσσονται μέσα στον χρόνο, μεγαλώνοντας.
Από την ταύτιση στην σταδιακή αυτονόμηση
Η πορεία της ανάπτυξης ενός ξεχωριστού εαυτού, ακολουθεί τη δυναμική της νέας ζωής εντός του οικογενειακού περιβάλλοντος. Από την αίσθηση του ενιαίου σώματος με τη μητέρα στην αντίληψη ενός ξεχωριστού εαυτού που κατέχει σώμα, ψυχή, που εξελίσσονται και μεγαλώνουν μέσα στον χρόνο. Οι γονείς συνοδεύουν το νεογνό και αργότερα το βρέφος και το παιδί, από την πλήρη ταύτιση και εξάρτηση στην ενδυνάμωση, την σταδιακή αυτονόμηση και τελικά της διαφοροποίηση.
Βιβλιογραφικές Αναφορές
- Lopez C. and Blanke O., (2007). Neuropsychology and neurophysiology of self-consciousness, multisensory and vestibular mechanisms. In: Hirnforschum und Menschienbild (2007). Bertrage zur interdisziplinaren verstandigung, ¬pp. 183 – 206, Academic Press.
- Rochat Philippe (2010). The innate sense of the body develops to come public affair by 2-3 years. Neuropsychologia 48, pp. 738-745.
