Η απουσία του πατέρα: σκιές, συμπτώματα, δυνατότητες

Η απουσία του πατέρα είναι ένα βαθύ τραύμα που πρέπει το παιδί ως ενήλικας, να το φροντίσει και να το επουλώσει. Οι ψυχολογικές συνέπειες της έλλειψης του πατέρα είναι επιβεβαιωμένες και ξεκάθαρες. Εξάλλου, βιώνουμε τις συνέπειες αυτές μπροστά στα μάτια μας, στο σπίτι, το σχολείο, την κοινωνία• παιδική και εφηβική βία, αντικοινωνική συμπεριφορά, πρώιμη σεξουαλικοποίηση, σχολικές δυσκολίες, εξάρτηση, προσκόλληση.

Σε προηγούμενα άρθρα μου για την οικογένεια και το παιδί, έχω αναφερθεί στο ρόλο της μητέρας και του πατέρα διεξοδικά. Σε αυτό το άρθρο εστιάζω στις επιπτώσεις που αποδεδειγμένα επιφέρει η απουσία του πατέρα στην ψυχοκοινωνική ανάπτυξη των παιδιών καθώς και το μονοπάτι για την επανόρθωσή τους. Στο τέλος θα βρείτε μια ενημερωμένη λίστα βιβλιογραφικών αναφορών για όσους επιθυμούν περαιτέρω διερεύνηση.

Εισαγωγή: Η εποχή της πατρικής απουσίας

Ζούμε στην εποχή της απουσίας τους πατέρα, μια εποχή που ο ρόλος του πατέρα παρουσιάζεται συχνά ως δευτερεύων ρόλος. Θα μπορούσε δηλαδή να απουσιάζει χωρίς πρόβλημα. Ταυτόχρονα, υπάρχει το αίτημα να μιμηθεί τον τρόπο που μια μητέρα φροντίζει το παιδί της τραβώντας έτσι την προσοχή του από την καθαυτή αποστολή του. Τα στοιχεία αυτά, σε συνδυασμό με την ανώριμη συμπεριφορά ανδρών που προδίδουν τις συντρόφους και τα παιδιά τους, απειλούν την πατρότητα με εξαφάνιση.

Οι μορφές απουσίας του πατέρα είναι αρκετές και τις διακρίνω στη συνέχεια. Ωστόσο δεν μένω σε μια επιμέρους συσχέτιση. Σκοπός μου είναι να αναδείξω τις συνέπειες του τραύματος συνολικά και το εύρος του φαινομένου ώστε να κατανοήσουμε τι πραγματικά συμβαίνει μέσα μας και γύρω μας. 

Αναφέρομαι στον πατέρα ως σύμβολο, νόημα και λειτουργία. Όχι στο πρόσωπο που βιολογικά προσδιορίζεται ως ο πατέρας αλλά στην πατρική λειτουργία ως ψυχολογία και συμπεριφορά.

Μορφές πατρικής απουσίας

Η απουσία του πατέρα δεν είναι μία, έχει διάφορες μορφές και κάθε μία από αυτές έχει διαφορετικό νόημα για το παιδί:

• Αδύναμος / παθητικός πατέρας. 
• Απουσία μετά από διαζύγιο (στις περιπτώσεις που ο πατέρας εξαφανίζεται από τη ζωή του παιδιού).
• Απουσία λόγω εγκατάλειψης.
• Μονογονεϊκές οικογένειες.
• Απώλεια λόγω θανάτου (ορφάνια).

Η πιο σύγχρονη μορφή απουσίας είναι ο αδύναμος και παθητικός πατέρας, ο παρών αλλά μη λειτουργικός. Δηλαδή, ένας πατέρας που δεν αναλαμβάνει την ευθύνη της πατρικής λειτουργίας. Είναι μια παρουσία που δεν προσφέρει καθοδήγηση, προστασία, δεν θέτει και δεν ενσωματώνει όρια και κανόνες.  

Η πιο ξεκάθαρη μορφή απουσίας είναι η εγκατάλειψη χωρίς εξήγηση και νόημα, η πλήρης απουσία. Συχνά, συμβαίνει μετά από διαζύγιο (όταν ο πατέρας εξαφανίζεται και δεν φροντίζει τη σχέση με τα παιδιά), σε περίπτωση φυλάκισης ή όταν ο πατέρας εγκαταλείπει την οικογένεια αιφνίδια.

Οι μονογονεϊκές οικογένειες με μοναδικό γονέα τη μητέρα, είναι μια μορφή πατρικά ελλιπούς οικογένειας εντός της οποίας βιώνεται η απουσία πατρικής λειτουργίας. Σε αυτή την περίπτωση, ακόμη και αν υποκατασταθεί μερικώς η απουσία από μια πατρική φιγούρα, το κενό δεν καλύπτεται απόλυτα.

Ο θάνατος του πατέρα είναι μια μη ελέγξιμη εκδοχή της απώλειας. Σε αυτή την περίπτωση θα είναι καθοριστικής σημασίας η στάση της μητέρας, το υποστηρικτικό περιβάλλον γύρω από την οικογένεια και η ιστορία του πατέρα. Η απώλεια αυτή συνδέεται με αυξημένη εμφάνιση κατάθλιψης, δυσκολίες στη δημιουργία δεσμών και επιθετικότητα. 

Σε κάθε περίπτωση, οι ψυχολογικές συνέπειες της απουσίας είναι σημαντικές και επιβεβαιωμένες ερευνητικά. Ωστόσο δεν είναι απόλυτες και δεν είναι μη αναστρέψιμες. Η εξέλιξη του παιδιού εξαρτάται από την παρουσία και τη στάση της μητέρας, την ύπαρξη ενός προσώπου που υποκαθιστά μερικώς την πατρική φιγούρα και φυσικά, από την ηλικία του παιδιού. Όσο πιο πρώιμη είναι αυτή η απουσία τόσο πιο έντονες είναι και οι επιπτώσεις της. 

Όταν η αγάπη δεν συναντά το νόμο: η απώλεια του ορίου

Η απουσία της πατρικής λειτουργίας έχει συνέπειες, καταρχάς, στη δομή της οικογένειας• απουσιάζει ο τρίτος πόλος ανάμεσα στα παιδιά και τη μητέρα, το πρόσωπο που θα διακρίνει επαρκώς τις δύο υπό-ομάδες: τους γονείς και τα παιδιά. Το όριο ανάμεσά τους αποτελεί μια εμπειρία οριοθέτησης στην πράξη και δημιουργεί μια ασύμμετρη/ιεραρχική σχέση που θα επιτρέψει στους γονείς να επιτελέσουν τον παιδαγωγικό τους ρόλο.

Στην εποχή του αόρατου πατέρα, τα παιδιά παίρνουν τη θέση των γονέων και ρυθμίζουν αυτά την οικογένεια μέσα από την άμεση ικανοποίηση των απαιτήσεων και των επιθυμιών τους, αδυνατούν να προσαρμοστούν σε οποιοδήποτε όριο και συμβολικό νόμο. Κάθε παιδευτική παρέμβαση στην οικογένεια βιώνεται με καψυποψία και θεωρείται μια προσπάθεια επιστροφής στο πατριαρχικό μοντέλο.

Τα παιδιά χωρίς πατέρα είναι παιδιά χωρίς νόμο και κανόνα, συχνά ιδιότροπα, με ναρκισσιστικά στοιχεία. Χωρίς όρια και κανόνες, χωρίς τη θέση που τους αναλογεί στην οικογένεια και τον κόσμο, αδυνατούν να εσωτερικεύσουν απαγορεύσεις, να ρυθμίσουν τη συμπεριφορά τους, να διαχειριστούν με υγιή τρόπο τις επιθυμίες και τον θυμό τους, αδυνατούν να συνυπάρξουν με σεβασμό στον Άλλον. Υιοθετούν λάθος κανόνες, εκλιπαρούν για αποδοχή, εκφοβίζουν ή εκφοβίζονται, κυνηγούν χίμαιρες στην εξάρτηση, τη βία, τη σεξουαλικοποίηση, την παραβατικότητα.

Η απουσία του πατέρα αποτελεί ένα βαθύ τραύμα. Το τραύμα αυτό που μπορεί να μην είναι συνειδητό ή αναγνωρίσιμο από το ίδιο το άτομο, εκφράζεται μέσα από σχέσεις, συμπεριφορές ή και σωματικά συμπτώματα. Συχνά συνοδεύεται από φόβο εγκατάλειψης, αρνητικές πεποιθήσεις για τον εαυτό, αίσθηση ανεπάρκειας και αδυναμία συγκρότησης μιας ξεχωριστής και ανθεκτικής ταυτότητας. Παιδιά που στερήθηκαν μιας ασφαλούς σύνδεσης με τον πατέρα, εμφανίζουν χαμηλή αυτοεκτίμηση, αδυναμία διεκδίκησης και καθορισμού ορίων στις σχέσεις τους.

Αντίθετα, τα παιδιά που συνδέθηκαν με έναν πραγματικό πατέρα, εμφανίζουν μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση, ακαδημαϊκή και εργασιακή επιτυχία, συναισθηματική σταθερότητα, δημιουργούν υγιείς σχέσεις και εκδηλώνουν λιγότερες παραβατικές συμπεριφορές.

Παρακάτω παρουσιάζω ξεχωριστά, τις ψυχολογικές συνέπειες της έλλειψης του πατέρα στα αγόρια και τα κορίτσια.

Οι συνέπειες στα αγόρια

Τα αγόρια φαίνεται να βιώνουν με ιδιαίτερο τρόπο τον αντίκτυπο της απουσίας μιας υγιούς και ουσιαστικής πατρικής λειτουργίας. Η πατρική παρουσία αποτελεί μια ισχυρή, συμβολική και ψυχολογική δομή που λειτουργεί καθοριστικά στη συγκρότηση μιας ακέραιης ταυτότητας, στον έλεγχο των παρορμήσεων και στην ομαλή κοινωνική ένταξη. Πιο συγκεκριμένα:

• Αντικοινωνική και παραβατική συμπεριφορά. H πιο συχνή εκδήλωση δυσφορίας στα αγόρια που μεγάλωσαν χωρίς ισχυρή πατρική λειτουργία είναι η αντικοινωνική και παραβατική συμπεριφορά. Αδυνατούν να εσωτερικεύσουν κανόνες και απαγορεύσεις, καταπατούν διαρκώς τα όρια και δυσκολεύονται να συνυπάρξουν με σεβασμό, εκφοβίζουν (bullying), και εμφανίζουν υψηλότερο ποσοστό εμπλοκής με το ποινικό σύστημα.
• Σχολική αποτυχία και μαθησιακές δυσκολίες. Αγόρια από πατρικά ελλιπείς οικογένειες εμφανίζουν σε μεγαλύτερο ποσοστό χαμηλές επιδόσεις στο σχολείο, αδυναμία συγκέντρωσης και υπερκινητικότητα, έχουν έλλειψη πειθαρχίας και αδυναμία καθορισμού και επιδίωξης στόχων.
• Κατάθλιψη & άγχος. Η απουσία του πατρικού δεσμού συσχετίζεται με αυξημένο κίνδυνο κατάθλιψης και άγχους στους εφήβους, χαμηλή αυτοεκτίμηση και αυξημένη ψυχική δυσφορία. Ως ενήλικες άνδρες εμφανίζουν άγχος και καταθλιπτικά επεισόδια, είναι λιγότερο ανθεκτικοί στις αποτυχίες και βιώνουν μια εσωτερική αίσθηση ανεπάρκειας. 
• Δυσκολίες στην διαμόρφωση ταυτότητας φύλου. Ο πατέρας λειτουργεί ως πρότυπο διαφοροποίησης από τη μητέρα και βοηθά το αγόρι να αναπτύξει μια ξεχωριστή ταυτότητα. Η απουσία του συσχετίζεται σύγχυση ρόλων και ανάγκη για απόδειξη ανδρισμού. Ο πατέρας δεν ορίζει άμεσα το φύλο αλλά αποδυναμώνει την σταθερότητα της ταυτότητας επιτρέποντας την αμφισβήτηση. Οι έφηβοι δυσκολεύονται να προσδιορίσουν τη σεξουαλικότητα τους και ως ενήλικες, εγκλωβίζονται σε ανώριμες εκδοχές του ανδρισμού, δυσκολεύονται να λειτουργήσουν ως σύντροφοι και πατέρες. 

Το κενό που αφήνει πίσω του ο πατέρας που απουσιάζει, φαίνεται να είναι δυσαναπλήρωτο. Οι άνδρες αναπτύσσουν μια βαθιά «πείνα για πατέρα», μια ανεκπλήρωτη επιθυμία για συνάντηση με έναν πατέρα. Όντας ασταθείς, εκτίθενται σε στερεοτυπικές αντιλήψεις για τον ανδρισμό, μιμούμενοι κακέκτυπα αρρενωπότητας. Η απουσία αυτή, δεν επιτρέπει στους άνδρες να ταυτιστούν με την ανδρική λειτουργία εντός της οικογένειας, αποφεύγουν κάθε οικογενειακή ευθύνη, προδίδουν τις συντρόφους και τα παιδιά τους. 

Οι συνέπειες στα κορίτσια

Οι συνέπειες της απουσίας του πατέρα στα κορίτσια αφορούν κυρίως την συναισθηματική τους ανάπτυξη και τις διαπροσωπικές τους σχέσεις. Η πατρική λειτουργία συσχετίζεται με την εικόνα του εαυτού, την αντίληψη του άλλου φύλου, την επιβεβαίωση, και την ικανότητα διαχείρισης των συναισθημάτων. Πιο συγκεκριμένα: 

• Κατάθλιψη και διαταραχές άγχους. Τα κορίτσια χωρίς ενεργή πατρική παρουσία εμφανίζουν αυξημένο ποσοστό καταθλιπτικών συμπτωμάτων, άγχος,  αίσθημα εγκατάλειψης, μειωμένη αίσθηση ασφάλειας και βιώνουν βαθύ εσωτερικό πόνο. 
• Προβλήματα στην αυτό-εικόνα  και την αυτοεκτίμηση. Η έλλειψη σταθερής και προστατευτικής πατρικής φιγούρας οδηγεί σε χαμηλή αυτοεκτίμηση, ιδιαίτερα κατά την εφηβεία, προβλήματα στην αντίληψη της εικόνας του σώματος με αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης διατροφικών διαταραχών. Τα κορίτσια αναζητούν συχνά μια διαρκή επιβεβαίωση σε δυσλειτουργικές ερωτικές σχέσεις. 
• Πρώιμη σεξουαλική δραστηριότητα και σεξουαλικοποίηση. Η πατρική απουσία συνδέεται με πρώιμη έναρξη της σεξουαλικής ζωής με συχνά, μη ασφαλείς σεξουαλικές επαφές. Σε κορίτσια που μεγάλωσαν χωρίς πατέρα, η επικοινωνία με το ανδρικό φύλο συχνά σεξουαλικοποιείται ως προσπάθεια αποδοχής.
• Δυσκολίες στις διαπροσωπικές σχέσεις. Τα κορίτσια που δεν έλαβαν την πατρική αναγνώριση, εμφανίζουν συχνότερα δυσκολίες στη θέσπιση και διαχείριση των ορίων, υψηλότερη ανάγκη συναισθηματικής προσκόλλησης και εξάρτηση. Τόσο κατά την εφηβεία όσο και κατά την ενήλικη ζωή, εμπλέκονται πιο συχνά σε τοξικές, κακοποιητικές σχέσεις και ασύμμετρες σχέσεις με άνδρες που κατέχουν κάποια μορφή εξουσίας. 
• Δυσκολίες στην σχέση με τη μητέρα. Η απουσία πατρικής λειτουργίας επηρεάζει έμμεσα και τη σχέση μητέρας-κόρης. Αυτό σημαίνει ότι εμφανίζεται είτε ανταγωνισμός είτε συγχώνευση καθώς δεν υπάρχει ο τρίτος πόλος που θα επιτρέψει τη διαφοροποίηση. 
• Σχολικές δυσκολίες. Τα κορίτσια από πατρικά ελλιπείς οικογένειες εμφανίζουν σχολικές δυσκολίες σε μικρότερο ποσοστό σε σχέση μετα αγορία και λιγότερο έντονες. Η όποιες αποτυχίες του συνδέονται κυρίως με συναισθηματική αστάθεια και αδυναμία συγκέντρωσης.  

Η πατρική λειτουργία στα κορίτσια, εκτός από οριοθετική, είναι και επικυρωτική – επιβεβαιωτική. Δηλαδή, επιβεβαιώνει τη αξία τους μέσα από την πατρική φροντίδα και αναγνώριση. Η απουσία οδηγεί σε μια εύθραυστη αυτοεικόνα και τα κορίτσια αναζητούν σε μη υγιείς εκδοχές του έρωτα και του θαυμασμού, την αναγνώριση από μια πατρική φιγούρα.

Η ελληνική κοινωνία δεν διαφοροποιείται από όσα ανέφερα παραπάνω παρά την γενική πεποίθηση ότι η ελληνική οικογένεια αποτελεί παράδειγμα για άλλες χώρες. Οι επιπτώσεις της απουσίας ενεργούς πατρικής λειτουργίας είναι εμφανείς και επιβεβαιωμένες. Τα παιδιά από πατρικά ελλιπείς οικογένειες εμφανίζουν αυξημένη εχθρική και αντικοινωνική συμπεριφορά, προβλήματα στη διαχείριση του θυμού και δυσπροσαρμοστικότητα (κυρίως στα αγόρια), άγχος, κατάθλιψη, σχολικές δυσκολίες, χαμηλή αυτοεκτίμηση και δυσκολία στα όρια.

Καταλήγοντας: δυνατότητες επούλωσης

Καταλήγοντας, πρέπει να κρατήσουμε καταρχάς ότι η πατρική λειτουργία δεν εξαρτάται από την βιολογική πατρότητα. Αποτελεί μια συμβολική λειτουργία που παράγει νόημα στην οικογένεια μέσα από την σταθερή και ενεργητική της παρουσία, μέσα από τον ψυχικό δεσμό.

Φαίνεται ότι τα αγόρια πλήττονται περισσότερο στο πεδίο της συμπεριφοράς, της ταυτότητας, της σχολικής απόδοσης και τα κορίτσια περισσότερο στο πεδίο της συναισθηματικής ασφάλειας, της επιβεβαίωσης και των σχέσεων. Τα αγόρια εκδηλώνουν περισσότερο εξωτερικευμένα προβλήματα (επιθετικότητα, παραβατικότητα) ενώ τα κορίτσια εσωτερικευμένα (κατάθλιψη, άγχος), χωρίς αυτό να σημαίνει ότι αποκλείονται συναισθηματικές δυσκολίες στα αγόρια και αντικοινωνικές συμπεριφορές στα κορίτσια.

Το δεύτερο που πρέπει και θέλω να μοιραστώ είναι ότι οι επιπτώσεις της πατρικής απουσίας είναι αναστρέψιμες. Καθοριστικοί παράγοντες στην επανόρθωση και επούλωση του τραύματος είναι οι εξής:

Η ποιότητα της σχέσης με τη μητέρα. Αν και αναλαμβάνει τεράστιο βάρος μόνη της, η σχέση με τη μητέρα και ο τρόπος που εκείνη νοηματοδοτεί την απουσία ή την αδυναμία του πατέρα, μπορεί να λειτουργήσει θετικά για το παιδί. Η μητέρα που λειτουργεί φροντιστικά αλλά ταυτόχρονα θέτει κανόνες και ενθαρρύνει το παιδί να ανοίξει τα φτερά του και να περιπλανηθεί μακριά, παρά την ένταση του συναισθηματικού της δεσμού, είναι μια μητέρα που λειτουργεί εξαιρετικά βοηθητικά.

Η παρουσία άλλης πατρικής φιγούρας. Όπως ανέφερα παραπάνω, η πατρική λειτουργία δεν ταυτίζεται με την βιολογική πατρότητα. Πρόσωπα – φροντιστές από το κοντινό οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον μπορούν να υποκαταστήσουν ως έναν βαθμό την πατρική λειτουργία αναλαμβάνοντας έναν ενεργό πατρικό ρόλο. Συγγενείς, καθηγητές, προπονητές, μέντορες στη ζωή, μπορούν να συμβάλλουν θετικά στη συγκρότηση της ταυτότητας του παιδιού.

Συμβουλευτική & Ψυχοθεραπεία. Η πρόσβαση σε εξειδικευμένη υποστήριξη είναι σημαντική και λειτουργεί καθοριστικά, τόσο για τη μητέρα όσο και για τα παιδιά. Ακόμη περισσότερο ωστόσο, η προσωπική ψυχοθεραπεία του ενήλικα μπορεί να βοηθήσει στη νοηματοδότηση, την αναπλαισίωση της απουσίας και στην επούλωση του τραύματος.

Η απουσία του πατέρα δεν είναι μόνο ένα γεγονός του παρελθόντος, αλλά μια εκκρεμότητα του παρόντος – κι ίσως μια ευκαιρία να ανασυνθέσουμε τη σχέση μας με το Νόμο, την αγάπη και τη γενεαλογία, σε έναν κόσμο που τις έχει ξεχάσει.

Photo by Kelly Sikkema on Unsplash

Bιβλιογραφία

1. Allen, S., & Daly, K. (2007). The Effects of Father Involvement: An Updated Research Summary of the Evidence. Centre for Families, Work & Well-being, University of Guelph. [Research Report].
2. Amato, P. R., & Keith, B. (1991). Parental divorce and the well-being of children: A meta-analysis. Psychological Bulletin, 110(1), 26–46. https://doi.org/10.1037/0033-2909.110.1.26
3. Amato, P. R. (2001). Children of divorce in the 1990s: An update of the Amato and Keith (1991) meta-analysis. Journal of Family Psychology, 15(3), 355 370. https://doi.org/10.1037/0893-3200.15.3.355
4. Berg, L., Rostila, M., Hjern, A., & Vinnerljung, B. (2016). Parental death during childhood and depression in young adults – A national cohort study. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 57(9), 1092–1098. https://doi.org/10.1111/jcpp.12560
5. Blackwell, D. L. (2009). Family structure and children’s health in the United States: Findings from the National Health Interview Survey, 2001–2007. Vital and Health Statistics, 10(246), 1–166.
6. East, L., Jackson, D., & O’Brien, L. (2007). Father absence and adolescent development: A review of the literature. Journal of Child Health Care, 11(4), 263–272. https://doi.org/10.1177/1367493507082756
7. Ellis, B. J., Bates, J. E., Dodge, K. A., Fergusson, D. M., Horwood, L. J., Pettit, G. S., & Woodward, L. (2003). Does father absence place daughters at special risk for early sexual activity and teenage pregnancy? Child Development, 74(3), 801-821. https://doi.org/10.1111/1467-8624.00569
8. Endendijk, J. J., Groeneveld, M. G., Bakermans‑Kranenburg, M. J., & Mesman, J. (2021). Like parent, like child: General and specific associations between parents’ and children’s binary gender identity in a gender egalitarian context. Sex Roles. Advance online publication. https://doi.org/10.1007/s11199-023-01356-y link.springer.com
9. Flouri, E., & Buchanan, A. (2002). Father involvement in childhood and trouble with the police in adolescence: Findings from national longitudinal data. Journal of Interpersonal Violence, 17(6), 689–701. https://doi.org/10.1177/0886260502017006006
10. Fortuner, A., & Smith, B. (2022). Role of parents in the gender role identity formation of offspring: An exploratory study. Journal of Gender Studies, 10(1), 45–62.
11. Harper, C. C., & McLanahan, S. S. (2004). Father absence and youth incarceration. Journal of Research on Adolescence, 14(3), 369–397. https://doi.org/10.1111/j.1532-7795.2004.00079.x  
12. Herzog, J. (2001). Father Hunger: Explorations with Adults and Children. Hillsdale, NJ: The Analytic Press.
13. King, V. (2002). Parental divorce and interpersonal trust in adult offspring. Journal of Marriage and Family, 64(3), 642–656. https://doi.org/10.1111/j.1741-3737.2002.00642.x
14. Kranz, D. (2021). Associations between fathers’ masculinity orientation and anticipated reaction toward their child’s coming out. Frontiers in Psychology, 12, Article 711988. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2021.711988frontiersin.org+1researchgate.net+1
15. Lamb, M. E. (Ed.). (2010). The Role of the Father in Child Development (5th ed.). Hoboken, NJ: Wiley. 
16. Mahedy, L., Hammerton, G., Teyhan, A., Edwards, A. C., Moore, S. C., & Macleod, J. (2021). Parental separation and depression in adulthood: Evidence for the “childhood roots” of adult mental health. Psychological Medicine, 51(5), 846–854. https://doi.org/10.1017/S0033291719003900
17. Mascaro, J. S., Rentscher, K. E., Hackett, P. D., Mehl, M. R., & Rilling, J. K. (2017). Child gender influences paternal behavior, language, and brain function. Behavioral Neuroscience, 131(3), 262–273. https://doi.org/10.1037/bne0000199pmc.ncbi.nlm.nih.gov
18. McLanahan, S., Tach, L., & Schneider, D. (2013). The causal effects of father absence. Annual Review of Sociology, 39, 399–427. https://doi.org/10.1146/annurev-soc-071312-145704
19. Μπαρµπαλιού, Ε. (2013). Η σηµαντικότητα του ρόλου του πατέρα στη ζωή και την ανάπτυξη του παιδιού σε καιρούς κρίσης. Κοινωνική Επιθεώρηση, 3, 42-43.
20. Newland, R. P., & Coyl-Shepherd, D. D. (2015). Fathering and children’s internalizing behaviors: A meta-analysis of longitudinal studies. Fathering, 13(1), 1–28. https://doi.org/10.3149/fth.1301.1
21. Popenoe, D. (1996). Life Without Father. New York: The Free Press.
22. Sarkadi, A., Kristiansson, R., Oberklaid, F., & Bremberg, S. (2008). Fathers’ involvement and children’s developmental outcomes: A systematic review of longitudinal studies. Acta Paediatrica, 97(2), 153–158. https://doi.org/10.1111/j.1651-2227.2007.00572.x
23. Sigle-Rushton, W., & McLanahan, S. (2004). Father absence and child well-being: A critical review. In D. Moynihan, L. Rainwater, & T. Smeeding (Eds.), The Future of the Family (pp. 116–155). New York: Russell Sage Foundation.
24. Stephenson, M., & Black, J. (2017). Father absence and gendered traits in sons and daughters: A meta‑analysis. Psychology Reports, 120(2), 343–362. pmc.ncbi.nlm.nih.gov

Συγκεκριμένες μελέτες για τον ελληνικό πληθυσμό

1. Babalis, T., Xanthakou, D., Papa, A., & Tsolou, E. (2009). School performance and behavior of preschool children after parental separation/divorce: Greek teachers’ views. SCIRP. scirp.org+1academia.edu+1
2. Kolaitis, G., Farmakopoulou, I. (2023). The Impact of Parental Depression, Anxiety, and Stress on Adolescents’ Mental Health and Quality of Life: The Moderating Role of Parental Rejection. Psychiatry Journal. pmc.ncbi.nlm.nih.gov+1researchgate.net+1
3. Koumoundourou, G., Tsaousis, I., & Kounenou, K. (2011). Parental influences on Greek adolescents’ career decision‑making difficulties: The mediating role of core self‑evaluations. Journal of Career Assessment, 19(2). journals.sagepub.com
4. Papageorgiou, A., Skordas, J., Lazaridis, L., Michailidi, E., Saprikis, V. & Fragulis, G. (2019). Cyberbullying and traditional bullying in Greece: An empirical study. arXiv.
5. Papaleontiou‑Louca, E. L. (2016). The (Neglected) Role of the Father in Children’s Mental Health. Proceedings of the 21st International Conference, Athens. researchgate.net
6. Rotsika, V., Kolaitis, G., Antoniou, A. S., Lavdas, M., & Mavreas, V. (2009). Family characteristics and emotional/behavioral problems in children: A Greek community study. Annals of General Psychiatry, 8, 17. https://doi.org/10.1186/1744-859X-8-17
7. Samourkasidou, E. (2020). School and paternal collaboration in Greek early childhood settings: Pilot utilisation of the syneducational model. Conference Paper, University of West Attica. researchgate.net
8. Tsoli, K., Babalis, T., & Kirkigianni, F. (2018). Psychosocial dimensions of single parenting in Greece: Reality and prospects. Single-Parenting in the 21st Century, Nova Science Publishers. academia.edu
9. Vorria, P., Rutter, M., Pickles, A., Wolkind, S., & Hobsbaum, A. (1998). A comparative study of Greek children in long‑term residential group care and in two-parent families: I. Social, emotional, and behavioural differences. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 39(2), 237–245. scirp.org+2pubmed.ncbi.nlm.nih.gov+2pubmed.ncbi.nlm.nih.gov+2