Πατέρας και βρέφος: μήπως μάθαμε να παραβλέπουμε την παρουσία του;

Η φράση “πατέρας και βρέφος” είναι από μόνη της μια πρόσκληση να νιώσουμε, να συνδεθούμε, να υπερβούμε στερεότυπα και αφηγήσεις.

Η πατριαρχία – ως θεσμός, φαντασίωση και ψυχική δομή – απόδωσε στον πατέρα έναν ρόλο αποστασιοποιημένο. Τον τοποθέτησε έξω από το πεδίο της καθημερινής φροντίδας, ως εκπρόσωπο του Νόμου και όχι μέτοχο στη σχέση. Ο «φυσικός» χώρος της μητέρας ήταν το «μέσα» του σπιτιού και του πατέρα το «έξω». Αυτή ήταν η ιστορική εικόνα.

Όμως μήπως αυτή η μακροϊστορική ανάγνωση – όσο αναγκαία κι αν είναι – δεν πρέπει να ισοπεδώνει το βίωμα της πατρότητας μέσα στο σπίτι; Πόσο καθολική ήταν στην πράξη αυτή η απομάκρυνση; Πόσο ακριβές είναι να μιλάμε για γενικευμένη αναισθησία ή ναρκισσισμό των πατέρων, ιδιαίτερα στην ελληνική κοινωνία; Ήταν όλοι οι πατεράδες μας αυταρχικοί και εγωκεντρικοί; Μήπως, τελικά, η «απουσία» είναι περισσότερο μια κοινωνική αφήγηση παρά ψυχική πραγματικότητα εντός των ανθρώπων; Μήπως, αντί να λείπει, ο πατέρας δεν είχε θέση για να φανεί ή δεν ήξερε τον τρόπο να σταθεί και να υπηρετήσει τον ρόλο του;

Αναφέρομαι σε συνηθισμένες και καθημερινές οικογένειες χωρίς σοβαρή ψυχοπαθολογία. Δεν μιλώ για την πατρότητα της εξουσίας, ούτε για μια ρομαντική εξίσωση με τη μητρότητα. Μιλώ για μια πατρότητα ως σχέση, ευθύνη και εσωτερική επεξεργασία· μια παρουσία που δεν εξαντλείται στην επιτέλεση ρόλων αλλά συγκροτείται μέσα στον ψυχισμό. Πατέρα δεν σε κάνει το φύλο, ούτε ο νόμος· σε κάνει το βλέμμα του παιδιού. Κι εκεί χρειάζεται να σταθείς — όχι με βεβαιότητες, αλλά με διάθεση να είσαι παρών.

Η έρευνα για την πατρική παρουσία στην ελληνική οικογένεια είναι μεν περιορισμένη, ωστόσο παρά τον περιορισμένο αριθμό εμπειρικών και πρωτογενών ερευνών, τα πρώτα συμπεράσματα μας καλούν να επανεξετάσουμε το αφήγημα του αδιάφορου και αποστασιοποιημένου πατέρα. Η συλλογική αναπαράσταση του πατριαρχικού πατέρα του 20ού αιώνα, φαίνεται να εμφανίζει σοβαρά ρήγματα.

Η απουσία ερευνών δεν δείχνει μόνο μεθοδολογική υστέρηση· δείχνει και θεσμική αδιαφορία. Για χρόνια, ο πατέρας δεν ήταν αντικείμενο μελέτης – όχι επειδή δεν υπήρχε, αλλά επειδή δεν τον βλέπαμε

Η ανάδειξη της επιθυμίας του πατέρα για ενεργητική παρουσία, στη σύγχρονη ελλάδα, δεν αναιρεί την ιστορική ανισορροπία στη φροντίδα των παιδιών, ούτε παραγνωρίζει το μακροχρόνιο βάρος που επωμίστηκαν οι γυναίκες μέσα στην οικογένεια. Αντιθέτως, στόχος μου είναι να ανοίξει ένας χώρος συνομιλίας, όχι ανταγωνισμού. Η γονεϊκή εμπλοκή δεν είναι μονοφωνική· η πατρική και η μητρική παρουσία λειτουργούν συμπληρωματικά, όχι ως αντίγραφα, αλλά ως διακριτές και αλληλοτροφοδοτούμενες μορφές σχέσης. Μέσα από αυτή τη δυναμική, το παιδί βιώνει πολλαπλές όψεις φροντίδας, οριοθέτησης και συναισθηματικής ασφάλειας. Η ισορροπία δεν προκύπτει από την ομοιότητα των ρόλων, αλλά από την κοινή τους διαθεσιμότητα.

Μια ήσυχη μετακίνηση στη σχέση πατέρα και βρέφους

Η εμβληματική μελέτη της Τίνας Δραγώνα (1992) είναι η πρώτη που αμφβισβήτησε εμπειρικά την εικόνα του συναισθηματικά απόντος πατέρα. Σε δείγμα 157 Ελλήνων πατέρων στην Αθήνα, εξέτασε πώς οι άνδρες βίωσαν τη μετάβαση στην πατρότητα κατά τον πρώτο χρόνο ζωής του βρέφους και ανέλυσε τη σχέση ανάμεσα στην εμπλοκή τους και στην ψυχική τους επένδυση στη νέα αυτή ταυτότητα.

Τα βασικά ευρήματα της έρευνας είναι εξαιρετικά ενδιαφέροντα:

• Το 68% των πατέρων εξέφρασε την επιθυμία να είναι παρών στον τοκετό, ενώ μόνο το 10% κατάφερε να παρευρεθεί, λόγω περιοριστικών κανονισμών στα μαιευτήρια την εποχή εκείνη.
• Το 92% δήλωσε ότι παίζει καθημερινά με το βρέφος του, ενώ το 25% ανέφερε συστηματική συμμετοχή στην πρακτική φροντίδα όπως το άλλαγμα, το τάισμα , το μπάνιο.
• Οι πατέρες που συμμετείχαν περισσότερο στην πρακτική φροντίδα ήταν και εκείνοι που δήλωσαν υψηλότερη συναισθηματική σύνδεση με το παιδί τους.
• Η στάση απέναντι στο βρέφος και τη μητέρα επηρεαζόταν α) από το μορφωτικό τους επίπεδο και β) τη σχέση με τον δικό τους πατέρα.

Η μελέτη καταλήγει ότι: η πατρική εμπλοκή στην Ελλάδα δεν είναι μόνο παρούσα, αλλά και επιθυμητή από τους ίδιους τους πατέρες, αρκεί να υπάρχουν οι κατάλληλες συνθήκες. Αναδεικνύει την πατρότητα ως έναν ψυχικά ενεργό και μεταμορφωτικό ρόλο, που επιδρά όχι μόνο στο παιδί αλλά και στον άνδρα.

Οι επόμενες φωνές: μια σιωπηλή συνέχεια

Παρότι περιορισμένες, οι ελληνικές έρευνες που ακολουθούν μέχρι και σήμερα, επιβεβαιώνουν και εμβαθύνουν τα αρχικά ευρήματα της Δραγώνα. Το βασικό νήμα δεν χάνεται: όταν οι πατέρες εμπλέκονται, η παρουσία τους είναι ενεργή, συναισθηματική και μεταμορφωτική – τόσο για τα παιδιά όσο και για τους ίδιους.

• Οι μελέτες καταγράφουν σταθερή επιθυμία μέρους των πατέρων για συναισθηματική και πρακτική εμπλοκή, ακόμη και όταν οι κοινωνικές συνθήκες παραμένουν ανελαστικές (Μαριδάκη-Κασσωτάκη, 2000).
• Η πατρότητα δεν βιώνεται πια μόνο ως ρόλος αλλά ως πυρηνική αναδόμηση της ανδρικής ταυτότητας (Αρχοντίδου, 2010).
• Η συμβολή των πατέρων σε γνωστικές και γλωσσικές δεξιότητες των παιδιών τονίζει τη σημασία της σχέσης πέρα από τη λειτουργικότητα (Korosidou, 2021).
• Στο attachment parenting (Αρμάου, 2023), ορισμένοι πατέρες εμφανίζονται ψυχικά παρόντες, ευαίσθητοι και συνεπείς, ενεργοποιώντας μια άλλη αφήγηση πατρότητας.
• Σε μια πιο πρόσφατη συγκριτική μελέτη, οι Rentzou, Avgitidou, Gülsen & Ioannidou (2019) διερεύνησαν τις αντιλήψεις και τις πρακτικές εμπλοκής πατέρων στην Ελλάδα, την Κύπρο και την Τουρκία. Τα ευρήματα αναδεικνύουν ότι στην ελληνική πλευρά του δείγματος, οι πατέρες εμφανίζονται πρόθυμοι να συμμετέχουν ενεργά στη φροντίδα και το μεγάλωμα του παιδιού, παρά την έλλειψη υποστηρικτικών δομών και την ισχυρή παρουσία παραδοσιακών ρόλων. Η μελέτη δείχνει ότι η εμπλοκή των πατέρων δεν είναι μόνο επιθυμητή, αλλά και ψυχικά επεξεργασμένη, ιδίως όταν υπάρχουν ενδείξεις ενδοοικογενειακής ισότητας και θετικής σχέσης με τον άλλο γονέα. Παράλληλα, επισημαίνεται πως τα πολιτισμικά πλαίσια και οι κοινωνικές προσδοκίες διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στον τρόπο με τον οποίο οι πατέρες κατανοούν και ασκούν τον ρόλο τους.

Οι συνθήκες, βέβαια, δεν είναι πάντα ευνοϊκές για την ουσιαστική και ισότιμη πατρική εμπλοκή. Ακόμη και σήμερα, πολλοί άνδρες καλούνται να γίνουν πατέρες χωρίς να έχουν πρότυπα φροντιστικής πατρότητας, χωρίς ουσιαστική υποστήριξη από το εργασιακό τους περιβάλλον, και χωρίς να ενθαρρύνονται ενεργά από ιατρικούς, εκπαιδευτικούς ή κοινωνικούς θεσμούς να εμπλακούν στη φροντίδα. Τα στερεότυπα γύρω από την «ικανότητα» των ανδρών να φροντίσουν βρέφη, η απουσία επαρκών αδειών, και ο έμμεσος αποκλεισμός τους από δομές προγεννητικής και γονεϊκής εκπαίδευσης τους κρατούν συχνά στο περιθώριο.

Κι όμως, υπάρχουν πατέρες που επιμένουν. Παρά τα εμπόδια, προσπαθούν να δημιουργήσουν χώρο για τη σχέση τους με το παιδί· συχνά χωρίς θεσμική αναγνώριση, χωρίς κοινωνική επιβεβαίωση και χωρίς να έχουν τις λέξεις για να μιλήσουν γι’ αυτό που κάνουν.

Το σημαντικότερο: Καμία από αυτές τις έρευνες δεν αποκαλύπτει συστηματική αδιαφορία. Δεν εμφανίζεται ο πατέρας ως φυσικά απών ή ψυχικά αμέτοχος. Το πρόβλημα δεν είναι η απουσία του· είναι η αορατότητά του στον επιστημονικό και κοινωνικό λόγο.

Παρά την επιθυμία πολλών ανδρών να συμμετάσχουν ουσιαστικά στη ζωή των παιδιών τους, σήμερα στην Ελλάδα, λείπει ο πολιτισμικός χώρος που θα τους προσφέρει ψυχικά επεξεργασμένα πρότυπα πατρότητας. Δεν υπάρχει «γλώσσα» για να μιλήσουν, ούτε θεσμική στήριξη για να κατοικήσουν ουσιαστικά αυτή τη νέα ψυχική θέση.

Μια εμπλοκή που σημαίνει κάτι

Η πατρική εμπλοκή δεν είναι απλώς συνεισφορά στη φροντίδα – είναι σχέση με ιδιαίτερη ψυχική δομή. Ο πατέρας, όταν είναι παρών με σταθερότητα και ευαισθησία, λειτουργεί ως τρίτος: δεν διακόπτει τη σχέση μητέρας–παιδιού, αλλά την εγγράφει μέσα σε πλαίσιο. Εισάγει όριο, ετερότητα, ρυθμό. Είναι το πρόσωπο που δεν είναι η μητέρα – και έτσι δημιουργεί χώρο για το υποκείμενο.

Η έννοια της πατρικής παρουσίας, λοιπόν, δεν περιορίζεται σε υλικές πράξεις. Σημαίνει το παιδί να αισθάνεται ότι απευθύνεται σε έναν άλλον, πέρα από τη μητρική θαλπωρή. Ότι ανήκει σε μια σχέση που έχει διάρκεια, ασφάλεια και οντολογικό βάθος.

Τα διεθνή δεδομένα: όταν ο πατέρας είναι παρών

Η μετα-ανάλυση των Sarkadi et al. (2008), εξετάζοντας 24 διαχρονικές μελέτες, έδειξε ότι η ενεργή πατρική εμπλοκή σχετίζεται με:

• υψηλότερες επιδόσεις στη γλώσσα και τη γνωστική ανάπτυξη,
• ενισχυμένη αυτοεκτίμηση και ψυχική ανθεκτικότητα,
• μειωμένο κίνδυνο αντικοινωνικής συμπεριφοράς,
• ισχυρότερο αίσθημα ασφάλειας και σταθερότητας.

Παράλληλα, οι Allen & Daly (2007) διαπιστώνουν πως η ποιοτική εμπλοκή του πατέρα είναι σημαντικότερη από την ποσοτική – δηλαδή, δεν αρκεί η παρουσία· χρειάζεται ψυχική προσβασιμότητα, συνέπεια και ευαισθησία.

Αντίθετα, η απουσία πατρικής φροντίδας, όταν συνοδεύεται από συναισθηματική απόσταση, μπορεί να επιτείνει δυσκολίες – όχι μόνο στο παιδί, αλλά και στον ίδιο τον πατέρα, που παραμένει στερημένος από εμπειρίες τρυφερότητας και προσωπικής σχέσης.

Να είναι ενεργητικά παρών σημαίνει ο πατέρας:

• Να είναι διαθέσιμος ψυχικά, όχι απλώς σωματικά.
• Να συνθέτει την έννοια του Νόμου με τη φροντίδα.
• Να αναγνωρίζει το παιδί όχι ως επέκταση του εαυτού, αλλά ως Άλλο που αξίζει.

Η πατρική εμπλοκή, όταν είναι αυθεντική και όχι λειτουργική, ανοίγει τον δρόμο για πραγματικό απογαλακτισμό: όχι ως απομάκρυνση, αλλά ως αυτονόμηση με ρίζες. Όχι με ηρωισμό, αλλά με παρουσία.

Τι αποκαλύπτει η διεθνής έρευνα για το κενό στην στήριξη του πατέρα:

• Μια ολοκληρωμένη ανασκόπηση δείχνει ότι οι πατέρες έχουν εκπαιδευτικές ανάγκες στους τομείς της προγεννητικής φροντίδας, του τοκετού και της πρώιμης σύνδεσης με το παιδί (Palioura et al., 2023).
• Μελέτες σε πρόγραμμα γονικής εκπαίδευσης διαπιστώνουν ότι οι πατέρες συχνά δυσκολεύονται να ενταχθούν σε ευρύτερα εκπαιδευτικά πλαίσια, λόγω έλλειψης πρόσβασης αλλά και προκαταλήψεων (Sicouri et al., 2018).

Χωρίς την αναγκαία στήριξη και χωρίς ουσιαστική πολιτισμική λειτουργία πάνω στην πατρότητα, πολλοί πατέρες νιώθουν ανασφάλεια, ενοχή και αναπαράγουν το πρότυπο του περιορισμένου ρόλου — κάτι ιδιαίτερα σημαντικό στη συγκρότηση ταυτότητας και σχέσης. Η έλλειψη δημόσιας συζήτησης, εργαλείων και εκπαιδευτικών ευκαιριών οδηγεί σε αορατότητα και απομόνωση.

Αντίθετα, χώρες με οργανωμένα προγράμματα – όπως σε Σιγκαπούρη (Dads for Life), Δανία, Σουηδία, αλλά και στην Ευρώπη — αυξάνουν την πατρική εμπλοκή και μειώνουν κοινωνικά στερεότυπα.

Διεθνείς μελέτες (deMontigny et al., 2013· Koh & Low, 2023) επισημαίνουν επίσης, ότι οι πατέρες έχουν ανάγκη από ουσιαστική στήριξη, ειδικά κατά τη μετάβαση στον νέο αυτό ρόλο. Κι όμως, η προσφορά αυτής της στήριξης παραμένει ελλιπής: οι άνδρες συχνά αποκλείονται από τις δομές γονικής μέριμνας ή δεν ενθαρρύνονται να εμπλακούν.

Αν δεν ανοιχτεί μια δημόσια συζήτηση για την πατρότητα ως ψυχική λειτουργία – πέρα από ρόλους, της βιολογία και τα στερεότυπα – ο πατέρας θα συνεχίσει να αναζητεί χώρο εκεί όπου κανείς δεν τον φώναξε.

Καταλήγοντας

Η πατρότητα δεν είναι αυτονόητη· ούτε βιολογικά, ούτε πολιτισμικά. Είναι μια θέση που χρειάζεται χώρο, αναγνώριση και εσωτερική επεξεργασία. Αν η κοινωνία θέλει πατέρες ουσιαστικά παρόντες, οφείλει να τους δει, να τους ακούσει και να τους καλέσει — όχι ως βοηθητικούς ρόλους, αλλά ως φορείς σχέσης. Όχι ως εξαίρεση, αλλά ως μορφή φροντίδας που έχει δικό της βάθος, ρυθμό και νόημα.

Αναφερόμενη βιβλιογραφία

• Allen, S., 2007. The Effects of Father Involvement: An Updated Research Summary, Canadian Electronic Library. Canada. Retrieved from https://coilink.org/20.500.12592/2k1562.
• Αρμάου, Μ. (2023). Η εμπειρία της μητέρας και του πατέρα κατά την εφαρμογή του attachmentparenting σε βρέφη ηλικίας 0–3 ετών (Διδακτορική διατριβή). Πάντειο Πανεπιστήμιο.
• Αρχοντίδου, Μ. (2010). Η πατρότητα στη σύγχρονη ελληνική οικογένεια. Ανάμεσα στην αναπαραγωγή και την αλλαγή (Διδακτορική διατριβή). Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης.
• deMontigny, F., Gervais, C., Larivière-Bastien, D., & St-Arneault, K. (2013). The role of fathers during the perinatal period: A literature review. Journal of Perinatal Education, 22(3), 176–183. https://doi.org/10.1891/1058-1243.22.3.176
• Δραγώνα, Τ. (1992). Η μετάβαση στην πατρότητα: Η εμπειρία του πατέρα κατά τον πρώτο χρόνο της ζωής του παιδιού. Σύγχρονα Θέματα, 49, 48–58.
• Golding, J., Pembrey, M., Jones, R., & the ALSPAC Study Team. (2001). ALSPAC – the Avon Longitudinal Study of Parents and Children: I. Study methodology. Paediatric and Perinatal Epidemiology, 15(1), 74–87.
• Huerta, M. C., Adema, W., Baxter, J., Han, W.-J., Lausten, M., Lee, R., & Waldfogel, J. (2017). Fathers’ leave and fathers’ involvement: Evidence from four OECD countries. European Journal of Social Security, 19(3), 255–276. https://doi.org/10.1177/1388262717719730
• Koh, K., & Low, K. (2023). Father involvement and parenting programs: Challenges and strategies for engagement. Journal of Family Studies. https://doi.org/10.1080/13229400.2023.2203417
• Korosidou, I. (2021). Father involvement and child language development in Greece: Exploring associations (Master’s thesis). University of Oslo.
• Μαριδάκη-Κασσωτάκη, Κ. (2000). Πατρική συμμετοχή στη φροντίδα του βρέφους: Ένα μοντέλο μελέτης της ελληνικής πραγματικότητας. Ψυχολογία, 7(3), 270–285.
• Palioura, Z., Sarantaki, A., Antoniou, E., Iliadou, M., & Dagla, M. (2023). Fathers’ Educational Needs Assessment in Relation to Their Participation in Perinatal Care: A Systematic Review. Healthcare (Basel, Switzerland), 11(2), 200. https://doi.org/10.3390/healthcare11020200
• Sarkadi, A., Kristiansson, R., Oberklaid, F., & Bremberg, S. (2008). Fathers’ involvement and children’s developmental outcomes: A systematic review of longitudinal studies. Acta Paediatrica, 97(2), 153–158. https://doi.org/10.1111/j.1651-2227.2007.00572.x
• Sicouri, G., Tully, L., Collins, D., Burn, M., Sargeant, K., Frick, P., Anderson, V., Hawes, D., Kimonis, E., Moul, C., Lenroot, R., & Dadds, M. (2018). Toward Father-friendly Parenting Interventions: A Qualitative Study. The Australian and New Zealand journal of family therapy, 39(2), 218–231. https://doi.org/10.1002/anzf.1307
• Smith, A. J., & Williams, D. R. (2007). Father-friendly legislation and paternal time across Western Europe. Journal of Comparative Policy Analysis, 9(2), 175–193. https://doi.org/10.1080/13876980701311592
• Wikipedia contributors. (n.d.). Dads for Life. Wikipedia. Retrieved August 5, 2025, from https://en.wikipedia.org/wiki/Dads_for_Life