Η ψυχολογία της πανδημίας: διαστάσεις και αντιμετώπιση.
Το φαινόμενο της κρίσης
Η εμφάνιση της πανδημίας σε παγκόσμιο επίπεδο και η εξέλιξη της νόσου στη χώρα μας οδηγεί σε μία απλή αλλά καθοριστική συνειδητοποίηση: τίποτε δεν είναι απόλυτα βέβαιο στη ζωή, υπάρχουν απρόοπτα και κρίσιμες καταστάσεις που μπορούν να απειλήσουν σχεδόν τα πάντα. Με άλλα λόγια, δεν μπορούμε να ελέγξουμε απόλυτα τις συνθήκες που ζούμε και το μέλλον μας.
Απέναντι σε αυτή την συνειδητοποίηση, το ανθρώπινο είδος εξελικτικά έχει αναπτύξει διεργασίες, μοτίβα και τεχνολογίες ώστε να ανταπεξέλθει στις δοσμένες φυσικές και κοινωνικές συνθήκες. Πολλοί άνθρωποι ωστόσο, σε ψυχολογικό επίπεδο, ενδέχεται να πλημμυρίσουν από αίσθημα ανεπάρκειας και ανημποριάς απέναντι σε αυτό που δεν μπορούν να ελέγξουν. Η αίσθηση του ελέγχου και η πεποίθηση ότι μπορώ ως ένα βαθμό να ελέγξω το μέλλον μου, αποτελούν στοιχεία που επηρεάζουν την ψυχική ισορροπία με τον έναν ή τον άλλον τρόπο.
Εάν αυτό συνδεθεί με την μικρότερη ή μεγαλύτερη απειλή κατά της ζωής τόσο του εαυτού όσο και αγαπημένων προσωπών σε μια κρίση που αφορά τη δημόσια υγεία, οι ψυχολογικές επιπτώσεις αναμένονται σοβαρότερες. Τόσο το ίδιο το γεγονός της απειλής όσο και οι επιπτώσεις των μέτρων προφύλαξης όπως ο περιορισμός στο σπίτι και η αποχή από επαγγελματικές και κοινωνικές δραστηριότητες, θα επηρεάσουν την ψυχολογία όλων μας αλλά για κάποιους συνανθρώπους μας, θα έχουν σοβαρότερες συνέπειες.
Οι ψυχολογικές διαστάσεις
Αν απέναντι στην κρίση και την απειλή ο άνθρωπος καταβληθεί από αίσθημα αδυναμίας και ανημποριάς να ελέγξει την πορεία των πραγμάτων, βιώνει έντονο στρες, άγχος, φόβο και αδυνατεί να αντιμετωπίσει ενεργητικά την κρίση. Μια αποφευκτική και εσωτρεφής αντιμετώπιση συνδέεται με την εμφάνιση έντονου άγχους, φόβου, φοβιών, πανικού και καχυποψίας.
Ταυτόχρονα σε κοινωνικό επίπεδο, εκδηλώνεται το φαινόμενο του στιγματισμού και της αυτολογοκρισίας· άνθρωποι που πιθανώς έχουν κάποια συμπτώματα αποφεύγουν να το εκφράσουν και όσοι έχουν νοσήσει το κρύβουν υπό τον φόβο του στίγματος. Ο στιγματισμός και η αυτολογοκρισία είναι διανοητικές λογικοφανείς αντανακλάσεις ενός βαθύτερου φόβου που ενισχύεται αλλά δυστυχώς δεν εκφράζεται βοηθητικά, δεν μεταβολίζεται μέσα από ατομικές και διαπροσωπικές – κοινοτικές διεργασίες.
Πώς μπορούμε να αντιμετωπίσουμε την κρίση σε επίπεδο αυτοβοήθειας.
Περιορισμός στην φυσική επαφή δεν σημαίνει περιορισμός στην επικοινωνία. Χρησιμοποιείστε εναλλακτικά, ψηφιακά μέσα επικοινωνίας για να μιλήσετε με τους αγαπημένους σας. Εκφράστε την αγάπη και την ανησυχία σας σε όσους φίλους και συγγενείς ανήκουν σε ευπαθείς ομάδες. Μιλήστε ανοιχτά για όσα νιώθετε χωρίς να αποφεύγετε την αλήθεια σας.
Ασκήσεις χαλάρωσης και αυτοβοήθειας. Μιας και οι φυσικές και κοινωνικές δραστηριότητες περιορίζονται, χρησιμοποιείστε ηλεκτρονικούς οδηγούς με ασκήσεις χαλάρωσης και συγκέντρωσης που βοηθούν στην διαχείριση του στρες και την σταθεροποίηση των συναισθημάτων. Σε περίπτωση που ήδη λαμβάνετε θεραπευτική υποστήριξη ή αντιμετωπίζετε ψυχολογικές δυσκολίες, συμβουλευτείτε πρώτα τον ιατρό ή τον ψυχολόγο σας.
Αποδοχή και αισιοδοξία. Ας αποδεχτούμε ότι βρισκόμαστε σε μία κρίσιμη περίοδο που απαιτούνται αλλαγές στην καθημερινότητά μας για την υγεία όλων μας. Αναρρωτηθείτε, τι μπορεί να επηρεάσει την υγεία σας και την υγεία των αγαπημένων σας. Ενημερωθείτε από τον ΕΟΔΥ. Τι από αυτά που επηρεάζουν την υγεία και την διασπορά της νόσου είναι στον έλεγχό σας; Σκεφτείτε πόσα πράγματα μπορείτε εσείς να κάνετε (περιορισμός φυσικών επαφών, υγιεινή, νοιάξιμο για τους αγαπημένους σας, υγιεινός τρόπος ζωής). Σε εκείνα που μπορείτε να ελέγξετε δώστε τον καλύτερο εαυτό σας. Τι συνέπειες μπορεί να έχουν όσα δεν μπορείτε να ελέγξετε; Μετρήστε τις συνέπειες με ψυχραιμία και ειλικρίνεια. Ενημερωθείτε έγκαιρα για τους τρόπους αντιμετώπισης πιθανών συμπτωμάτων και σχεδιάστε τα βήματα που θα ακολουθήσετε. Για παράδειγμα: περιορισμός στο σπίτι, επικοινωνία με τον ιατρό σας, τήρηση των οδηγιών που θα λάβετε.
Η ατομική ευθύνη δεν πρέπει να γίνει ενοχή, στιγματισμός και αποκλεισμός. Σε μια πανδημία οφείλουμε όλοι, με συνειδητότητα και αυτοέλεγχο, να φροντίσουμε την ατομική μας υγιεινή και να λάβουμε όλα τα απαραίτητα μέτρα. Ωστόσο, όπως ήδη συνειδητοποιούμε, πρώτον, δεν μπορούμε να τα ελέγξουμε όλα απόλυτα και δεύτερον, είμαστε άνθρωποι με οργανισμό και ψυχή που έχει ατέλειες και ευαισθησίες. Στους συνανθρώπους μας που νόσησαν, να δείξουμε την αλληλεγγύη μας λαμβάνοντας όλα τα απαραίτητα μέτρα.
Έγκυρη ενημέρωση μόνον από εγκεκριμένες πηγές, θεσμικά. Τα κοινωνικά δίκτυα και η τεχνολογία είναι ένα μέσον διάδοσης της γνώσης, δεν αντικαθιστούν την επιστημονική παραγωγή έγκυρων συμπερασμάτων. Χρησιμοποιείστε την τεχνολογία για να εκφράσετε την αγάπη και την συμπαράστασή σας, να επικοινωνήσετε με τους άλλους και να επισκεφθείτε έγκυρες πηγές πληροφόρησης όπως ο ΕΟΔΥ και τα σχετικά όργανα της Πολιτείας.
Συζήτηση για όσα μας φοβίζουν χωρίς εμμονές ή απορριπτική στάση. Γενικά, είναι βοηθητικό να μιλάει κανείς για όσα τον φοβίζουν και τον αγχώνουν. Σε αυτό το πλαίσιο ενθαρρύνετε συζητήσεις που επιτρέπουν την έκφραση των αρνητικών συναισθημάτων. Πιο συγκεκριμένα όμως, οι συζητήσεις αυτές θα πρέπει να είναι ελεύθερες και όχι βεβιασμένες. Δηλαδή, εάν κάποιος οικείος σας επιθυμεί να μιλήσει για όσα συμβαίνουν, ακούστε τον χωρίς να κρίνετε ή να απορρίπτετε την ανάγκη του. Μπορεί να διαφωνείτε με όσα λέει αλλά αποδέχεστε την ανάγκη του να τα πει. Εάν στο περιβάλλον σας παρατηρείτε ανθρώπους που κλείνοντα, που φαίνονται φοβισμένοι, ζητήστε τους ευγενικά να σας μιλήσουν χωρίς πίεση. Αν αρνηθούν, συνεχίστε να έχετε το νου σας διακριτικά και ενημερώστε τους ότι αν χρειαστούν κάτι, θα είστε στη διάθεσή τους. Ομοίως και για τον εαυτό σας. Εάν νιώσετε έντονο φόβο και άγχος, να μιλήσετε στους αγαπημένους μας, να μοιραστείτε το βάρος ή να ζητήσετε βοήθεια από κάποιον επαγγελματία υγείας.
Αποφυγή λάθος τρόπων αντιμετώπισης του περιορισμού και της ψυχολογικής πίεσης. Αποφύγετε την υπερβολική κατανάλωση αλκοόλ, το κάπνισμα και την υπερβολική χρήση ηλεκτρονικών υπολογιστών / τηλεόρασης για να αντιμετωπίσετε τον περιορισμό στο σπίτι και τις μειωμένες κοινωνικές επαφές.
Τρόποι διαχείρισης της παραμονής στο σπίτι. Επικοινωνήστε μέσω τηλεφώνου, μέηλ, βιντεοκλήσης, με τους αγαπημένους σας. Συνεχίστε να εργάζεστε εξ αποστάσεως ή αφιερώστε χρόνο για προετοιμασία διαφόρων έργων σε σταθερή βάση καθημερινά, μελετήστε κάποια σημαντικά για εσάς βιβλία. Φροντίστε την διατροφή σας, τον ύπνο σας και επιλέξτε ήπια άσκηση εντός του σπιτιού.
Επικοινωνία με ιατρό ή ψυχολόγο τηλεφωνικά. Για οποιαδήποτε δυσκολία αντιμετωπίζετε ή για οποιοδήποτε ερώτημα έχετε, απευθυνθείτε στον ιατρό ή τον ψυχολόγο σας τηλεφωνικά. Εκείνος θα αξιολογήσει σε ένα πρώτο βαθμό την δυναμική της κατάστασης και θα σας προσφέρει την απαραίτητη καθοδήγηση.
Ψυχολογική υποστήριξη όπου αυτό απαιτείται. Χρειάζεται εξατομικευμένη ψυχολογική υποστήριξη σε όσους βιώνουν ήδη την κατάσταση τραυματικά είτε έχουν νοσήσει είτε όχι, νιώθοντας ότι αυτό που συμβαίνει υπερβαίνει τα όρια της ανοχής τους. Πιθανώς η συλλογική ανησυχία να πυροδοτήσει σοβαρές δυσλειτουργίες όπως κρίσεις άγχους, πανικού και φοβίες σε αρκετούς συμπολίτες μας ενώ ιδιαίτερη προσοχή χρειάζεται σε συνανθρώπους μας που ήδη αντιμετωπίζουν σοβαρές, χρόνιες ψυχικές διαταραχές. Και φυσικά, πρέπει να προληφθεί ένα πιθανός αντίκτυπος της κρίσης στον ψυχισμό μακροπρόθεσμα.
Είμαστε έτοιμοι στην Ελλάδα για μια ολοκληρωμένη ψυχολογική παρέμβαση στην κρίση; Ένα παράδειγμα οργανωμένης ψυχολογικής υποστήριξης μέσω διαδικτύου στην Κίνα.
Στο Νοσοκομείο της Δυτικής Κίνας (West China Hospital) αναπτύχθηκε ένα νέο μοντέλο υποστήριξης και ψυχολογικής παρέμβασης στην κρίση μέσω διαδικτύου και ηλεκτρονικών εφαρμογών (Zhang et al, 2020).
Η παρέμβαση εστιάζει στους εξής άξονες:
Γνώση για τον ιό και τη νόσο: Με τρόπο απλό, βοηθά τους ανθρώπους να κατανοήσουν τη νόσο, τα συμπτώματα και να δράσουν κατάλληλα. Κατά την φάση της κρίσης (πρόληψης/ένδειξης/διάγνωσης) η επεξεργασία των πληροφοριών δεν είναι μια απλή διεργασία καθώς επηρεάζεται από την αύξηση του άγχους και το φόβου. Συνεπώς, απαιτείται εξειδικευμένη παρέμβαση ακόμη και για την «απλή» ενημέρωση.
Ανάπτυξη δεξιοτήτων αυτοβοήθειας σε ψυχολογικό επίπεδο: μέσω της ηλεκτρονικής πλατφόρμας οι λήπτες της υπηρεσίας εκπαιδεύονται σε τεχνικές χαλάρωσης που συμβάλλουν στην διαχείριση του στρες, λαμβάνουν συμβουλευτική από εξειδικευμένο προσωπικό για να αντιμετωπίσουν το άγχος και τον φόβο που προκαλεί τόσο η νόσος όσο και τα μέτρα περιορισμού.
Τηλεματικές εφαρμογές: Τα μέσα που χρησιμοποιούνται είναι η συμβουλευτική μέσω διαδικτύου ζωντανά, η χρήση chat, τηλεφωνικές γραμμές υποστήριξης, ηλεκτρονικά ψυχομετρικά εργαλεία και e-books.
Προσωπικό: Στο πρόγραμμα συμμετέχουν ιατροί των σχετικών ειδικοτήτων, ψυχίατροι, συμβουλευτικοί ψυχολόγοι και κοινωνικοί λειτουργοί.
Την ίδια στιγμή στην Ελλάδα, παρά τα σημαντικά βήματα που έχουν γίνει στην παροχή υπηρεσιών ψυχικής υγείας μέσω τηλεματικών εφαρμογών δηλαδή αξιοποιώντας οποιοδήποτε τεχνολογικό μέσο για την μεταφορά της πληροφορίας, από κείμενο, τηλέφωνο μέχρι οργανωμένη βιντεοκλήση (έχουν πραγματοποιηθεί σχετικά διεπιστημονικά συνέδρια από το 2009) ο Κώδικας Δεοντολογίας Ψυχολόγων που εκδόθηκε επίσημα στις 18 Ιουνίου 2019, λίγο πριν τις εκλογές (ΦΕΚ 2344/2019) απαγορεύει την παροχή ψυχολογικών υπηρεσιών μέσω διαδικτύου. Συγκεκριμένα στο άρθρο 11 αναφέρει: Απαγορεύεται η διενέργεια πράξεων ψυχολόγου και γενικά η άσκηση του επαγγέλματος διαδικτυακά, παρά μόνο στους χώρους που προβλέπει η κείμενη νομοθεσία και σύμφωνα με τους όρους και τις προϋποθέσεις που ορίζονται κάθε φορά.
Η αντίφαση αυτή καταδεικνύει πόσο ανέτοιμοι είμαστε να παρέχουμε οργανωμένα και θεσμικά, ψυχολογική βοήθεια σε συνθήκες πανδημίας όπου οι φυσικές επαφές περιορίζονται. Θεωρώ δεδομένο ότι η πλειονότητα των συναδέλφων ανταποκρίνεται στις σύγχρονες ανάγκες των θεραπευόμενων και παρέχει τις υπηρεσίες της, όποτε αυτό χρειαστεί, αξιοποιώντας την τεχνολογία και αντιμετωπίζοντας τα εμπόδια που μπορεί να προκύψουν.
Με σύνεση, στωικότητα και ενεργητική αντιμετώπιση της κρίσης, η πανδημία αυτή ας γίνει μια ευκαιρία να μετρήσουμε τις προτεραιότητες, τις πραγματικές μας ανάγκες και να έρθουμε πιο κοντά (έστω και ηλεκτρονικά για λίγο καιρό) στους συνανθρώπους μας.
Αναφορά:
Jun Zhang, Weili Wu, Xin Zhao, Wei Zhang (2020). Recommended psychological crisis intervention response to the 2019 novel coronavirus pneumonia outbreak in China: a model of West China Hospital, Precision Clinical Medicine, 00(00), 2020, 1.
Photo by Adrian Infernus on Unsplash
