Πίσω από τη λέξη “εγώ” η αυτογνωσία μας
Τι συμβαίνει σε νευρογνωστικό και ψυχοσυναισθηματικό επίπεδο κάθε φορά που καλούμαστε να μιλήσουμε για τον εαυτό μας; Πώς αποτυπώνεται η αυτογνωσία στον εγκέφαλο και την συμπεριφορά μας; Το άρθρο αποτελεί μια σύνοψη όσων κρύβονται πίσω από τη λέξη “εγώ”, όσα νιώθουμε και πιστεύουμε ότι είμαστε. Πώς λειτουργεί η συνειδητότητα του εαυτού στους ενήλικες και πώς μπορεί να βοηθήσει η ψυχοθεραπεία στην αυτογνωσία μας; Η συνειδητότητα είναι μια ανώτερη κατάσταση του ανθρώπινου οργανισμού.
Η συνειδητότητα του εαυτού (Self-Counsciousness).
Ο εαυτός και η συνειδητότητά του είναι ένα από τα πιο σημαντικά ζητήματα στην ψυχολογία. Αποτελεί ταυτόχρονα μια νευροφυσιολογική, ψυχοσυναισθηματική και κοινωνική διεργασία. Σώμα, συναίσθημα και περιβάλλον αλληλεπιδρούν κάθε φορά που σκεφτόμαστε τον ίδιο μας τον εαυτό. Σε κάθε στιγμή αυτογνωσίας μας αποτυπώνουμε το ψυχολογικό μας «τώρα» που βιώνουμε πίσω από κάθε «εγώ» μας. Όλες οι προσεγγίσεις – νευροεπιστήμες, ψυχολογία, κοινωνική θεωρία- καλούνται να απαντήσουν σε ένα κοινό αφετηριακό ερώτημα: Ποιος είμαι και πώς αντιλαμβάνομαι το ποιος είμαι;
Πώς αντιλαμβάνονται οι ενήλικες τον εαυτό τους;
Η ενηλικίωση ξεκινά τυπικά στα 18 έτη αλλά εγκαθιδρύεται ως μια νέα σχέση με τον εαυτό μέχρι και τα 30. Η νέα συνειδητότητα του εαυτού αντιστοιχεί και σε μια νέα νευρογνωστική λειτουργία. Δηλαδή, στο πέρασμα από την εφηβεία στην ενηλικίωση δεν αλλάζει μόνο η ψυχοσυναισθηματική μας δομή αλλά και η εγκεφαλική μας λειτουργία. Η σωματική και η ψυχοκοινωνική διάσταση του είναι μας, φαίνεται να ακολουθούν παράλληλες πορείες. Η διαδικασία της αναγνώρισης του ενήλικα εαυτού, έχει συνδεθεί με τη δραστηριότητα δικτύων στον έσω-προμετωπιαίο φλοιό. Η περιοχή αυτή ενεργοποιείται όταν εμείς οι ίδιοι περιγράφουμε χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς μας.
Έφηβοι και ενήλικες χρησιμοποιούν διαφορετικές νευρογνωστικές λειτουργίες όταν διατυπώνουν κρίσεις για τον εαυτό τους, οι οποίες αντιστοιχούν στο διαφορετικό επίπεδο ανάπτυξής τους (Sebastian et al, 2008). Οι ενήλικες χρησιμοποιούν τις συναισθηματικές και γνωσιακές πληροφορίες που έχουν αποθηκευθεί στη βαθύτερη μνήμη τους όταν αναφέρονται στον εαυτό τους ενώ οι έφηβοι, που δεν έχουν ακόμη συνείδηση της ιστορίας τους, βασίζονται περισσότερο σε μια συγχρονική, σε μια διερεύνηση των χαρακτηριστικών του εαυτό τους στο εδώ και τώρα. Έτσι, η συνειδητότητα του εαυτού στην ενήλικη ζωή αποτελεί μια σχέση με τη γνώση, τα γεγονότα, τα συναισθήματα και τις εμπειρίες έχουν καταχωρηθεί στην μνήμη. Όπως σημειώνουν οι Sebastain et al (2008) το «ποιοι είμαστε» μπορεί συμπυκνωθεί στο πώς αντιδρούμε στο παρελθόν μας, σε γεγονότα και εμπειρίες που βιώσαμε.
Η συνειδητότητα και η αυτογνωσία στη θεραπευτική πράξη.
Η αυτογνωσία και τα ανώτερα επίπεδα συνειδητότητας διαμορφώνονται μέσα από τη σχέση με την ιστορία μας, δηλαδή με αυτό που ανακαλούμε στην ασυνείδητη μνήμη για τον ίδιο μας τον εαυτό. Η ιστορία μας, λαμβάνει μέσα από τη συνειδητή της επεξεργασία έναν καθοριστικό ρόλο στην αντίληψη για τον εαυτό μας κάτι που αποδεικνύεται σε απεικονιστικές μελέτες του εγκεφάλου. Η συνειδητή αυτή επεξεργασία γνώσεων από την ασυνείδητη μνήμη μας δεν είναι άλλη από αυτό που περιγράφεται ως κατασκευή του προσωπικού αφηγήματος που αποτελεί μέρος της μεθοδολογίας στη σύγχρονη ατομική και οικογενειακή συστημική θεραπεία. Δεν είναι απλώς μια μεταφορά από το ασυνείδητο στο συνειδητό αλλά μια αναδημιουργία της ανάκλησης γνώσεων και εμπειριών από τον σκληρό δίσκο της μνήμης μας.
Το αφήγημα μπορεί να αναπλαισιωθεί και να κατασκευαστεί μέσα από τον θεραπευτικό διάλογο και οι γνώσεις που ανακαλούνται από το παρελθόν, μπορούν να εμπλουτιστούν και να λάβουν νέο νόημα. Κι έτσι, αν η συνειδητότητα του εαυτού στην ενήλικη ζωή προκύπτει από την ανάκληση εμπειριών μας, κι αν αυτό που είμαστε είναι η αντίδρασή μας στο παρελθόν μας, τότε ένα νέο αφήγημα μπορεί να οδηγήσει σε μια νέα συνειδητότητα, σε μια νέα γνώση και αντίληψη για τον εαυτό, σε μια νέα πιο θετική αντίδραση. Η αυτοπραγμάτωση, η συμφιλίωση και πίστη σε έναν εαυτό που γνωρίζουμε και αποδεχόμαστε, επιτυγχάνεται μέσα από την αναδημιουργία της ιστορίας μας, δηλαδή μέσα από το πώς νιώθουμε για όσα έχουμε ζήσει. Η ίδια μας η φύση φαίνεται να μας δείχνει το δρόμο.
Συμπέρασμα
Η συνειδητότητα του εαυτού δεν είναι ένας στατιστικός δείκτης, αλλά αποτελεί μια διεργασία η οποία αναπτύσσεται παράλληλα με τα στάδια ψυχοσυναισθηματικής, κοινωνικής και νευροφυσιολογικής ανάπτυξης του ατόμου παρουσιάζοντας διαβαθμίσεις. Είναι τέτοια η πολυπλοκότητα της διεργασίας που απαιτείται μια ολιστική προσέγγιση και μια συνεργασία ανάμεσα στις επιστήμες ώστε να κατανοηθεί εις βάθος. Αν αναζητούσα μια ελάχιστη κοινή πρόσληψη, ικανή να απαντήσει στις κάθε φορά διαβαθμίσεις και αλλαγές, τόσο σε βιολογικό όσο και σε ψυχοσυναισθηματικό επίπεδο θα προέκυπτε από το κείμενο του J. Smythies (2003), ότι η συνειδητότητα του εαυτού είναι το κάθε φορά ψυχολογικό τώρα ανάμεσα σε δύο συστήματα ύλης, εκείνο του εγκεφάλου ως φυσικού οργανισμού και του περιβάλλοντος μας.
Βιβλιογραφικές αναφορές
Sebastian Catherine, Burnett Stefanie and Blakemore Sarah-Jayne (2008). Development of the self-concept during adolescence. Trends in Cognitive Sicence Vol. 12:11.
Smythies J., (2003). Space, Time and Consciouness, Journal of Consciousness Studies, 10:3 pp. 47-56.
