Νευρική ανορεξία & οικογενειακή θεραπεία
Η νευρική ανορεξία αποτελεί ένα σύνθετο πρόβλημα που εμφανίζουν κυρίως γυναίκες στην εφηβεία. Στην πραγματικότητα όμως η ανορεκτική συμπεριφορά όπως και γενικότερα οι διατροφικές διαταραχές και οι εξαρτήσεις, αναδύεται ως «μήνυμα» για την οικογένεια του παιδιού που ασθενεί. Τι μας «λέει» αυτό το μήνυμα και γιατί προσεγγίζουμε την ανορεξία μέσα από την οικογενειακή θεραπεία;
Τα βασικά στοιχεία της Νευρικής Ανορεξίας
Η ανορεξία έστω και σε μικρό ποσοστό, μπορεί να αποβεί μοιραία γι αυτό και μια συνολική, ιατρική και ψυχοθεραπευτική αντιμεπώπιση είναι άμεσα αναγκαία. Κλινικά, η νευρική ανορεξία είναι ένα ψυχοσωματικό σύνδρομο με οργανικά και ψυχολογικά συμπτώματα, το οποίο σε ποσοστό 10-15% μπορεί να οδηγήσει στον θάνατο. Αφορά κυρίως γυναίκες και αναπτύσσεται στην εφηβεία χωρίς να αποκλείεται η εμφάνισή της λίγο πριν ή μετά. Τα διαγνωστικά κριτήρια είναι η απώλεια βάρους κατά 25%, η αμηνόρροια, η υπερδραστηριότητα και η υποθερμία. Ψυχολογικά, η ανορεκτική προσπαθεί συνεχώς να χάσει βάρος και παράλληλα φοβάται μην πάρει κιλά, αρνείται την πείνα της, βιώνει μια αίσθηση ανεπάρκειας και απώλειας ελέγχου σε σχέση με τον εαυτό της. Σε κοινωνικό επίπεδο βιώνεται μια καταφανής αντίφαση, ενώ θεωρητικά η έφηβη επιδιώκει να συμμορφωθεί με ένα πρότυπο εμφάνισης που τελικά θα οδηγήσει στην αναγνώριση, τελικά αυτή ακριβώς η επιδίωξη αποτελεί και τον δρόμο για πλήρη κοινωνική απομόνωση με την συνεπακόλουθη εμφάνιση μιας κλινικής κατάστασης που στιγματίζεται.
Η αντίληψη της Ανορεξίας στη Συστημική Ψυχοθεραπεία
Στην συστημική προσέγγιση ωστόσο, η προσοχή μετατοπίζεται στο οικογενειακό σύστημα και προσλαμβάνει την ανορεξία ως μια απάντηση, μια προσαρμογή στην αίσθηση ενός επιβαλλόμενου ελέγχου καθώς η ανορεκτική βιώνει μια κατάσταση αβοηθητότητας (helplessness). Η βασική διάκριση δηλαδή, γίνεται σε σχέση με μια ατομοκεντρική προσέγγιση που φωτίζει την υποκειμενική δυσφορία σε σχέση με την ανάπτυξη και την προσωπικότητα του ατόμου. Αυτό είναι το γραμμικό μοντέλο το οποίο περιλαμβάνει μια σειρά από προσεγγίσεις της ανορεξίας όπως η βιοατρική, η ψυχοδυναμική και η συμπεριφορική. Ανάγοντας τα αίτια είτε σε οργανικά είτε σε ψυχολογικά, το κυρίαρχο χαρακτηριστικό του γραμμικού μοντέλου είναι η απουσία του πλαισίου και της λειτουργίας του. Ακόμη και αν δινόταν χώρος στην οικογένεια της ασθενούς, ο ρόλος της ήταν συμπληρωματικός αφού η διάγνωση και η θεραπεία αφορούσαν αποκλειστικά την ανορεκτική, τον οργανισμό και την προσωπικότητά της.
Στο συστημικό μοντέλο η οργάνωση της οικογένειας, δηλαδή η κατανόηση της δομής και τη λειτουργίας της θα μας βοηθήσει να ερμηνεύσουμε το πρόβλημα και να παρέμβουμε. Η δυσλειτουργία της ανορεξίας γίνεται πλέον μια διάγνωση του οικογενειακού συστήματος και όχι ατομική, η οποία οφείλεται α. στα δυσλειτουργικά σχήματα που έχουν διαμορφωθεί εντός της οικογένειας και των υποσυστημάτων της, και β. σε λάθος μοτίβα αλληλεπίδρασης που προκύπτουν από τα σχήματα αυτά. Έτσι δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος ο οποίος για να αλλάξει απαιτεί παρέμβαση στην αιτία του, που τελικά είναι δομική. Συχνά οι οικογένειες με το ανορεκτικό παιδί, απευθύνονται σε ειδικό αφού έχουν προσπαθήσει με διάφορους τρόπους να διορθώσουν την κατάσταση, υποδεικνύοντας το ίδιο το παιδί ως τον «ασθενή», συχνά ως το μόνο πρόβλημα στην οικογένεια. Έτσι, υποστηρίζουν ότι κάτι πάει στραβά με το παιδί τους και ζητούν ατομικά τη λύση του προβλήματος ώστε να ξαναγίνουν μια ευτυχισμένη οικογένεια. Όμως η επικέντρωση στο σύμπτωμα του παιδιού ενισχύει και μεγαλώνει τη δική του αυτοαξιολόγηση ως ασθενή. Μπαίνει στη θέση του αδύναμου και ανίκανου προσώπου, κι αν αυτό συνεχιστεί για μεγάλο χρονικό διάστημα, το παιδί μπορεί να καταστεί ανίκανο σε πολλούς τομείς της λειτουργικότητας του. Όσο πιο εξαρτημένο γίνεται, τόσο μεγαλύτερο έλεγχο ασκούν οι γονείς. Στις οικογένειες αυτές αποφεύγονται οι διαμάχες.
Για την συστημική θεραπεία όμως, το ανορεκτικό παιδί είναι μέρος ενός ψυχοσωματικού συστήματος. Ο πιο αποτελεσματικός τρόπος για να αλλάξει η λάθος συμπεριφορά του παιδιού, είναι να αλλάξουν τα πρότυπα επικοινωνίας που το διατηρούν. Ο στόχος της θεραπείας δεν είναι μόνο η ατομική αλλαγή αλλά και η απόκτηση καλής λειτουργικότητας από την οικογένεια. Αυτός ο στόχος μπορεί να επιτευχθεί μόνο αν όλη η οικογένεια εμπλακεί στη θεραπεία. Το παιδί μεγαλώνει μαθαίνοντας να συμπεριφέρεται όπως επιθυμεί η οικογένειά του και όχι το ίδιο. Αισθάνεται μεγάλη ευθύνη για να μη ντροπιάσει τους δικούς του στον κοινωνικό περίγυρο. Οι γονείς τιμωρούν, δημιουργώντας ενοχή και ντροπή, ασκούν έλεγχο τον οποίο ονομάζουν «ανησυχία» και το παιδί δε μπορεί να αντιδράσει στον έλεγχο αυτό γιατί θα θεωρηθεί προδοσία.
Με την είσοδο στην εφηβεία το παιδί βρίσκεται σε κρίση. Η επιθυμία του να συμμετάσχει σε μια ομάδα συνομηλίκων έρχεται σε σύγκρουση με τη θέση μέσα στην οικογένεια. Η φυσιολογική έφηβη αυτονομείται, αρχίζοντας να βλέπει την οικογένεια της με μια πιο διευρυμένη άποψη, η οποία ενισχύεται από την επαφή με τους συνομηλίκους. Αλλά η ανορεκτική δε μπορεί να δει τον εαυτό της ξεχωριστά από τους γονείς της. Αντί να εστιάζει όλο και περισσότερο στον εξωοικογενειακό κόσμο, στρέφεται ακόμα περισσότερο στους γονείς, προσπαθώντας να τους βοηθήσει και να τους αλλάξει. Αυτό ενισχύει τους δεσμούς και κρατάει το παιδί δεμένο στην οικογένεια. Στις ανορεκτικές οικογένειες ένας από τους δύο συζύγους διατηρεί μια στενή σχέση με την πατρική οικογένεια.
Τι σημαίνει λοιπόν στη ψυχογενή ανορεξία “γίνομαι καλά”;
Για την αξιολόγηση ενός τέτοιου αποτελέσματος θα πρέπει να ληφθούν υπ’ όψιν πολλοί παράγοντες. Η διατήρηση του βάρους, η αλλαγή της δομής της προσωπικότητας καθώς και η αποκατάσταση των δεσμών με το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον. Ουσιαστικά δηλαδή θα πρέπει να αποκατασταθούν οι ψυχολογικές και συναισθηματικές λειτουργίες που θα επιτρέψουν την επίτευξη της προσωπικής ανάπτυξης. Γενικά το κυριότερο συμπέρασμα που εξάγεται από τις έρευνες είναι ότι όσο πιο μικρή είναι η ηλικία του ασθενή τόσο καλύτερη πρόγνωση έχει πορεία της θεραπείας. Τόσο γιατί έχουν νοσήσει μικρότερο διάστημα όσο γιατί το περιβάλλον τους είναι ακόμα πιο δεκτικό σε παρέμβαση. Τέλος και με βάση τα αποτελέσματα της έρευνας του Minuchin μπορεί κάποιος να ισχυριστεί ότι αν η συστημική παρέμβαση εφαρμοστεί μέσα σε λιγότερο από 1 χρόνο από την εμφάνιση της νόσου τότε υπάρχουν μεγάλα περιθώρια αποκατάστασης
Από το βιβλίο των Minuchin, Rosman, Baker, Psychosomatic Families, Anorexia Nervosa in Context, Harvard University Press 1978.
