Τι είναι το ψυχικό τραύμα και πώς το αναγνωρίζουμε;
Μέχρι και μερικές δεκαετίες πριν, η ψυχιατρική και η ψυχολογία περιόριζαν τη συζήτηση για το ψυχικό τραύμα (psychological/emotional trauma) κυρίως σε αναφορά με ακραίες καταστάσεις όπως είναι η απειλή κατά της ζωής, καταστροφικά γεγονότα, πολέμους, φυσικές καταστροφές ή πολύ σοβαρά ατυχήματα/δυστυχήματα. Στα τέλη του περασμένου αιώνα, συναρτήσει σημαντικών κοινωνικών και πολιτικών αλλαγών, η συζήτηση για το τραύμα συμπεριέλαβε την σωματική και ψυχική βία κατά των γυναικών και των παιδιών. Χάρη στη διεύρυνση αυτή, μάθαμε πάρα πολλά για το τραύμα, τη νευροφυσιολογία, τη λειτουργία, τις επιπτώσεις και την θεραπεία του.
Σήμερα, η έννοια του ψυχικού τραύματος μας βοηθά να κατανοήσουμε όχι μόνο μια σειρά από γεγονότα στην ζωή του ανθρώπου αλλά και τον τρόπου που συνδέεται – επικοινωνεί τόσο με τους σημαντικούς άλλους όσο και με τον εαυτό του. Κάθε ένας από εμάς βιώνει κατά τη διάρκεια της ζωής του διάφορα στρεσογόνα – ψυχοπιεστικά γεγονότα που προκαλούν τις αντοχές και την ανθεκτικότητά του. Κάποια τραύματα καταφέρνουμε και τα επεξεργαζόμαστε μέσα από επανορθωτικές εμπειρίες, την υποστήριξη των αγαπημένων μας και τους προσωπικούς μας μηχανισμούς. Κάποια άλλα ωστόσο, προκαλούν τόσο μεγάλο κατακερματισμό στον ψυχισμό που είναι αδύνατο να ενώσουμε τα κομμάτια μόνοι μας.
Ας δούμε μαζί πώς ορίζεται το τραύμα και πώς το αναγνωρίζουμε.
Τι ορίζεται ως ψυχικό τραύμα;
O ψυχικός τραυματισμός αποτελεί ένα εξαιρετικά αρνητικό φαινόμενο στη ζωή του ανθρώπου, με σημαντικές και διαχρονικές επιπτώσεις στην λειτουργικότητά του. Ο τραυματισμός του ψυχικού οργάνου μπορεί να είναι εμφανής και συνειδητά καταγεγραμμένος στη μνήμη, δύναται όμως, να βιώνεται και συγκεκαλυμένα μέσα στις ανθρώπινες σχέσεις, χωρίς επίγνωση του ατόμου που έχει τραυματιστεί. Σε περιπτώσεις όπου το άτομο έχει αποσυνδεθεί από την τραυματική εμπειρία, το τραύμα συχνά μεταμφιέζεται σε φοβίες, άγχος και αρνητικές πεποιθήσεις για τον εαυτό και την ζωή. Δηλαδή, πίσω από το σύμπτωμα που φαίνεται, λανθάνει το ψυχικό τραύμα.
Το τραύμα είναι μια πληγή, ένα ρήγμα που διαρρηγνύει και κατακερματίζει τον ανθρώπινο ψυχισμό. Το τραύμα συμβαίνει όταν το άτομο εκτεθεί σε ακραίες ψυχοπιεστικές καταστάσεις στις οποίες το στρες, ο φόβος και το άγχος βιώνονται σε τέτοιον βαθμό όπου δεν μπορούν να νοηματοδοτηθούν και να μεταβολιστούν. Με άλλα λόγια, ο πόνος είναι τόσο μεγάλος που δεν τον χωρά ο νους κι έτσι κατακερματίζεται. Οι τραυματικές αναμνήσεις και τα εσωτερικά ρήγματα με τον καιρό αποσυνδέονται από την ενσυνείδητη μνήμη και μπορούν να οδηγήσουν στην εκδήλωση μείζονος και διαχρονικής ψυχοπαθολογίας. Ο χρόνος εσωτερικά παγώνει, και το άτομο εγκλωβίζεται στο στάδιο ανάπτυξης στο οποίο το τραυματίστηκε.
Τι συμβαίνει σε πιο σύνθετες καταστάσεις.
Το τραύμα μπορεί να είναι απλό ή σύνθετο. Το απλό τραύμα είναι μεμονωμένο και αντιμετωπίζεται σχετικά πιο εύκολα ενώ τα σύνθετα τραύματα σχετίζονται με βαθύτερες, διαχρονικές αρνητικές εμπειρίες από την πρώιμη ηλικία μέχρι και την ενηλικίωση. Σύνθετα τραύματα δημιουργούνται κυρίως όταν βιώνονται έντονες αρνητικές εμπειρίες από μικρή ηλικία και ταυτόχρονα δεν υπάρχουν άλλες, θετικές εμπειρίες, αρκετές και ικανές να λειτουργήσουν αντισταθμιστικά. Σύνθετο τραύμα μπορεί να προκαλέσει ένας σταθερά τραυματικός τρόπος σύνδεσης με πολύ σημαντικά πρόσωπα όπως είναι οι γονείς, οι δάσκαλοι. Τραυματικές είναι οι σχέσεις που χαρακτηρίζονται από σωματική και ψυχική βία, έντονη κριτική, έλλειψη αποδοχής, απόρριψη, απαξίωση, φυσική ή συναισθηματική εγκατάλειψη, απουσία ενσυναίσθησης.
Ιδιαίτερα πολύπλοκες είναι επίσης τραυματικές καταστάσεις όπου πυροδοτούν παλαιότερο τραύμα για το οποίο δεν υπάρχει επίγνωση. Σε τέτοιες περιπτώσεις είναι αδύνατο αρχικά να εξηγήσουμε, να δώσουμε δηλαδή νόημα στα συναισθήματα και τις αντιδράσεις μας και να φροντίσουμε τον εαυτό μας με τον σωστό τρόπο.
Ποιες μορφές λαμβάνει το τραύμα στην ψυχή και την ζωή;
Το ψυχικό τραύμα δεν είναι αυτό που συνέβη στο παρελθόν. Το τραύμα είναι αυτό που μένει ακόμη ενεργό μέσα μας, επηρεάζει το παρόν και συχνά καταδικάζει το μέλλον. Τα τραύμα είναι η πληγή που μένει πάνω μας ανοιχτή, συνεχίζει να πονά και να καθορίζει επιλογές και συμπεριφορές μας. Συχνά όμως, επειδή έχουμε εξοικειωθεί τόσο πολύ με αυτή την πληγή, «ξεχνάμε» την ύπαρξή της και έτσι αδυνατούμε να εξηγήσουμε γιατί νιώθουμε αυτά που νιώθουμε και γιατί αντιδράμε με τον τρόπο που αντιδράμε. Με άλλα λόγια, έχουμε την εμπειρία που βιώνεται ως τραυματική, το τραύμα που αποτυπώνεται πάνω μας ως πληγή και μας συνοδεύει και την επίγνωση της πληγής αυτής.
Αρνητικές πεποιθήσεις: Το τραύμα καταρχάς λαμβάνει την μορφή αρνητικών πεποιθήσεων για τον εαυτό όπως “Δεν αξίζω”, “Δεν είμαι ασφαλής”, “Είμαι Ανεπαρκής”, “Κινδυνεύω να πεθάνω”, “Είμαι ένοχος”, “Είμαι εγκαταλελειμμένος¨, “Δεν έχω τον έλεγχο”, που είτε λανθάνουν είτε είναι ρητές και καθορίζουν το πώς αντιδράμε.
Δυσανάλογες συναισθηματικές αντιδράσεις: Ζώντας με το τραύμα, ζούμε με τους πυροδότες του. Υπάρχουν γύρω μας καταστάσεις, συμπεριφορές, πρόσωπα, λόγια που με έναν τρόπο μας θυμίζουν -συνειδητά ή ασυνείδητα- τις τραυματικές μας εμπειρίες. Έτσι, είναι πιθανό να αντιδράσουμε σε δυσανάλογο, υπερβολικό βαθμό σε σχέση με το ερέθισμα. Για παράδειγμα κάποιος μπορεί να πλημμυρήσει συναισθηματικά, να θυμώσει, να φοβηθεί, να αισθανθεί γενικά δυσφορία σε έναν βαθμό 9 αντί για 3-4 που θα έφθανε εάν αντιδρούσε απλώς σε αυτό που συνέβη στο τώρα. Το τραύμα δηλαδή, δημιουργεί μια σταθερή ευαλωτότητα που μεγενθύνει τη δυσφορία.
Αδυναμία εξήγησης: Οι άνθρωποι που έχουν τραυματιστεί, βιώνουν μια διαχρονική υποκειμενική δυσφορία που αδυνατούν να εξηγήσουν, βιώνουν ενοχή, αυτομομφή και έντονο άγχος. Συχνά πανικοβάλλονται από συμπεριφορές και καταστάσεις που μπορεί να τους θυμίζουν την αρχική τραυματική εμπειρία.
Προβλήματα στις σχέσεις: Στις περιπτώσεις όπου υπάρχει σύνθετο τραύμα, δηλαδή το άτομο έχει εκτεθεί σε πολύπλοκες, διαχρονικές και επαναλαμβανόμενες τραυματικές εμπειρίες (όπως για παράδειγμα μια διαχρονικά τραυματική σχέση με τους γονείς), αναπτύσσεται μια ιδιαίτερα δυναμική στις διαπροσωπικές σχέσεις καθώς ή ίδια η εγγύτητα μιας σχέσης μπορεί να αποτελέσει πυροδότη οδύνης, φόβου και γενικά αρνητικών συναισθημάτων. Αυτά τα συναισθήματα μπορεί να οδηγήσουν σε συμπεριφορές αποφυγής σχέσεων, ακύρωσης ή ακόμη και αντιφατικές συμπεριφορές όπου καποιος μπορεί να βρίσκεται τυπικά σε μια σχέση αλλά ουσιαστικά με τις πράξεις του να την αναιρεί.
Αποσύνδεση: Ανάλογα με τον βαθμό που βιώνεται το τραύμα εσωτερικά, ο ψυχισμός αναπτύσσει αποσυνδετικές στάσεις όπως για παράδειγμα η απαξίωση του ίδιου του τραυματικού γεγονότος και των επιπτώσεών του, σχετική απώλεια μνήμης του, αδυναμία κατανόησης των συναισθημάτων και αίσθηση κενότητας.
Επιπτώσεις του ψυχικού τραύματος στην σκέψη, τα συναισθήματα και τη συμπεριφορά μας:
- Έντονες εναλλαγές στη διάθεση.
- Επίμονες εικόνες από τις τραυματικές εμπειρίες.
- Αποφυγή δραστηριότητων, ανθρώπων, τόπων που μπορεί να συνδέονται με τραυματικές εμπειρίες.
- Εξαιρετικά ένονη κόπωση.
- Ευερεθιστότητα.
- Συνεχής ετοιμότητα.
- Η αίσθηση απειλής και η καχυποψία ως σταθερό μοτίβο ερμηνείας του κόσμου.
- Αλλαγές και αδυναμία ελέγχου των μοτίβων που αφορούν τον ύπνο και την διατροφή.
- Φόβος που πλυμμηρίζει το σώμα και την ψυχή.
- Θυμός, σταθερός και σε εκκρήξεις, επιθετικότητα.
- Αδυναμία δημιουργίας και διατήρησης υγιών και σταθερών σχέσεων.
- Κρίσεις πανικού.
- Γενικευμένο άγχος.
- Αίσθησης ντροπής και απόγνωσης.
Θεραπεία με την μέθοδο EMDR
Η μέθοδος EMDR- Eye Movement Desensitization & Reprocessing είναι η πλέον σύγχρονη και αποτελεσματική μέθοδος εντοπισμού και θεραπείας του ψυχικού τραύματος που συνθέτει παραδοσιακά θεραπευτικά σχήματα με την σύγχρονη έρευνα στην ύπνωση και τις νευρο-επιστήμες. Η παρέμβαση πραγματοποιείται σε τρεις φάσεις.
Στην πρώτη φάση πραγματοποιείται σταθεροποίηση. Κατά την σταθεροποίηση μειώνεται το σύμπτωμα, το άτομο εκπαιδεύεται σε τεχνικές χαλάρωσης, ενδυνάμωσης, ανακουφίζεται και ενεργοποιούνται οι εσωτερικές πηγές του ψυχισμού οι οποίες θα απελευθερώσουν και θα ενισχύσουν την διαδικασία της ίασης. Στην δεύτερη φάση πραγματοποιείται η επεξεργασία των τραυματικών εμπειριών μέσα από την τεχνική διεστιακών ερεθισμάτων. Το άτομο επεξεργάζεται όσα το έχουν τραυματίσει, μεταβολίζει αρνητικά συναισθήματα, πεποιθήσεις και αναδομεί την τραυματική εμπειρία με τρόπο που δεν επηρεάζει πλέον την λειτουργικότητά του. Τ
α εσωτερικά ρήγματα ενώνονται και ο ψυχισμός αποκαθιστά την συνοχή του. Στην τρίτη και τελική φάση, διασφαλίζεται η διαχρονικότητα του αποτελέσματος. Το άτομο αποκρυσταλλώνει συμπεριφορές πρόληψης και ενδυνάμωσης, δημιουργεί νέες σχέσεις και ισορροπίες στη ζωή του που διαμορφώνουν συνθήκες υγείας και άνθισης. Ο ψυχισμός είναι πλέον έτοιμος να διαχειριστεί και να αντιμετωπίσει μελλοντικές δυσκολίες και νέες εμπειρίες χωρίς να τραυματιστεί.
Για βιβλιογραφικές αναφορές σχετικά με το τραύμα και την θεραπεία EMDR, δείτε εδώ:
Photo by Cristian Newman on Unsplash
