Η γέννηση και ανάπτυξη του εαυτού στα παιδιά.
Πότε αντιλαμβανόμαστε τον εαυτό μας ως μοναδική οντότητα; Πώς αναπτύσσεται η συνειδητότητα ενός ξέχωρου και προσωπικού εαυτού από την βρεφική ηλικία; Το άρθρο αποτελεί μια σύνοψη όλων των σκέψεων, των συναισθημάτων και των νευροφυσιολογικών διεργασιών που κρύβονται πίσω από τη λέξη «εγώ». Η συνειδητότητα, δηλαδή η αντίληψη του εαυτού είναιί μια έμφυτη δεξιότητα που αναπτύσσεται από τα πρώτα βήματα στη ζωή μας.
Ο ενσώματος εαυτός: Συνειδητότητα και αντίληψη.
Η συνειδητότητα του εαυτού (self-consciousness) στη νευροφυσιολογική της διάσταση αναπτύσσεται ως αίσθηση του ενσώματου εαυτού. Δηλαδή ενός εαυτού που κατέχει, αισθάνεται και κινεί ένα σώμα με ανατομία και λειτουργίες. Πτυχές της συνειδητότητας έχουν συνδεθεί με δύο θεμελιώδεις νευρογνωστικές εμπειρίες «αυτογνωσίας»: Πρώτον, την αντίληψη ότι το σώμα μας και τα μέρη του μας ανήκουν (body-ownership) και δεύτερον, την αντίληψη της θέσης και του όγκου που καταλαμβάνει το σώμα μας στο φυσικό περιβάλλον (self-location). Αυτές οι εμπειρίες προκύπτουν κατόπιν επεξεργασίας αισθητηριακών και κινητικών πληροφοριών που συλλέγουμε από το περιβάλλον με τις αισθήσεις μας (Lopes & Blanke, 2007). Ο ενσώματος εαυτός αποτελεί τη συνειδητή αντίληψη του σώματος ως υποκειμενικής και ενιαίας οντολογικής ύπαρξης, δηλαδή την αντίληψη του σώματος ως εαυτόν, που συνδιαμορφώνεται από την επεξεργασία κιναισθητικών πληροφοριών. Εαυτός και σώμα σταδιακά γίνονται αντιληπτά ως ένα, που σημαίνει ότι ο εαυτός δεν γεννιέται μαζί με το σώμα μας.
Η γέννηση του εαυτού στα παιδιά..
Ας δούμε συνοπτικά τα στάδια ανάπτυξης της συνειδητότητας του εαυτού σύμφωνα με τον Ph. Rochat από τη γέννηση του βρέφους έως τη γέννηση του εαυτού του (2003, 2010):
- Γέννηση έως 2 μηνών. Το νεογνό γεννιέται με την έμφυτη ικανότητα να διακρίνει ανάμεσα στο «εγώ» ως σώμα και τον εξωτερικό κόσμο. Αυτή η φυσική ικανότητα (capacity) έχει διαβαθμίσεις, ενυπάρχει στο νεογνό αλλά σε μια πρωτόλεια μορφή της, και εξελίσσεται μέσα στο χρόνο. Η βασική διάκριση που ενυπάρχει στο ανθρώπινο είδος είναι εκείνη του in-here & out-there.
- Από 2 μηνών έως 18 μηνών. Στο πρώτο έτος της ηλικίας τους, τα βρέφη εμπλέκονται σε επικοινωνίες με άλλα πρόσωπα, μιμούνται και καθρεφτίζουν απαντήσεις, εμφανίζοντας τα πρώτα σημεία και σημειωτικής επεξεργασίας διατυπώνοντας την πρώτη τους λέξη. Σε αυτό το στάδιο τα βρέφη αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους ως διαφορετικότητα μέσα στο περιβάλλον, παρατηρούν ομοιότητες με το είδωλό τους στον καθρέφτη αλλά δεν το συνδέουν με έναν κοινό, ατομικό εαυτό.
- Από 2 ετών, η γέννηση του «εγώ» (Me). Η ταυτοποίηση του ειδώλου τους στον καθρέφτη ως εαυτόν συμβαίνει μετά την ηλικία των 18 μηνών. Τότε, τα νήπια αποκτούν τη δυνατότητα να αναγνωρίζουν σταδιακά τον εαυτό τους ως δημόσια εικόνα, ιδωμένη από την σκοπιά των άλλων, ως αναπαράσταση (the identified self). Αυτή η δεξιότητα που εμφανίζεται από τα δύο έως τα 4 έτη, αποτελεί τη βάση για εξέλιξη και όχι την ολοκλήρωση της συνειδητότητας του εαυτού.
- Από 4 ετών, η εξέλιξη της συνειδητότητας του εαυτού στον χρόνο. Το στοιχείο εκείνο που προστίθεται σε αυτό το ξεκίνημα προς την «αυτογνωσία» είναι η διάσταση του χρόνου. Τα παιδιά αποκτούν την αντίληψη όχι μόνο του ενσώματου συγχρονικού εαυτού τους αλλά και πέρα από το κάθε φορά «ψυχολογικό τώρα» αντιλαμβάνονται το πώς εξελίσσονται μέσα στον χρόνο, μεγαλώνοντας.
Η ανάπτυξη της συνειδητότητας του ατόμου ως προϋπόθεσης για την αυτογνωσία, ακολουθεί την ανάπτυξή του από τη γέννηση μέχρι και την ενηλικίωση και συνδέεται με ανατομικές αλλαγές στη δομή και λειτουργία του εγκεφάλου αλλά και με ψυχοσυναισθηματικές διεργασίες. Η αντίστοιχη «σωματογνωσία» ως μέρος της «αυτογνωσίας» αναπτύσσεται ως σχέση, δηλαδή ως εμπειρία αλληλεπίδρασης ανάμεσα στο «εγώ» και το περιβάλλον. Έτσι, τα πρώτα βήματα της αυτογνωσίας μας πραγματοποιούνται μέσα από τη σχέση μας με τους άλλους, μέσα από αυτές τις σχέσεις είναι που γεννιέται ο εαυτός μας.
Βιβλιογραφικές Αναφορές
- Lopez C. and Blanke O., (2007). Neuropsychology and neurophysiology of self-consciousness, multisensory and vestibular mechanisms. In: Hirnforschum und Menschienbild (2007). Bertrage zur interdisziplinaren verstandigung, ¬pp. 183 – 206, Academic Press.
- Rochat Philippe (2010). The innate sense of the body develops to come public affair by 2-3 years. Neuropsychologia 48, pp. 738-745.
